Universiteit Leiden

nl en

De oude Egyptenaren waren net zulke mensen als wij

De grafbewoners van dodenstad Sakkara zijn al duizenden jaren dood, toch verschillen ze niet zo gek veel van ons. Dat laat een onderzoek van het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden zien. Wie in het oude Egypte zijn goede smaak wilde bewijzen, kocht geen nieuwe auto maar een mooi graf.

Het graf van de hoge ambtenaar Maya en zijn vrouw Merit geniet speciale aandacht in het Leidse onderzoek naar de Egyptische necropolis Sakkara. Al in 1829 kreeg het Rijksmuseum van Oudheden de beelden van dit echtpaar in bezit. Ze zijn meer dan levensgroot, een teken dat het om belangrijke mensen ging. Het graf zelf werd enkele jaren later nogmaals door Duitse onderzoekers blootgelegd, maar verdween daarna weer onder het zand en raakte in vergetelheid. Pas in de jaren zeventig van de vorige eeuw drong het tot onderzoekers door dat graf en beelden bij elkaar moesten horen. Het is mede aanleiding waarom het museum al sinds 1975 actief werkt aan (her)opgravingen in het gebied: het wil helderheid krijgen over objecten uit de dodenstad die al sinds mensenheugenis deel uitmaken van de museumcollectie.

VIDI-project “The Walking Dead at Saqqara: The Making of a Cultural Geography”, gaat nog een stapje verder. Het wil een inkijkje geven in het leven van de mensen die hier zijn begraven in de periode van het Nieuwe Rijk (1539-1077 v. Chr.). “Het is een fascinerend idee dat ten tijde van de bouw van dit graf op deze plaats al zo'n dertienhonderd jaar de trappiramide van Djoser stond”, vertelt Egyptologe Lara Weiss, verbonden aan het Rijksmuseum van Oudheden en de universiteit Leiden (LIAS). “Hoe zou Maya daarnaar hebben gekeken en naar de graven van zijn buren? We willen achterhalen hoe het er in die tijd aan toeging op zo'n begraafplaats, we willen meer leren over de levenden.”

Minister van Financiën
Sakkara is een enorm grafveld van 7 bij 1,5 kilometer, gelegen op zo'n dertig kilometer ten zuiden van Cairo. Het stuk waarop Leidse archeologenteams al bijna een halve eeuw elk jaar een opgravingen uitvoeren is in de woorden van Weiss “niet meer dan een postzegel” op dit terrein. Maar alle inspanningen hebben wel klinkende resultaten opgeleverd. In samenwerking met het Museo Egizio in Turijn zijn inmiddels twaalf tot vijftien monumentale graven blootgelegd in de dodenstad van de voormalige stad Memphis. Weiss: “We willen nu kijken hoe ons postzegeltje past in het geheel van Sakkara.”

Maya was schatbewaarder van de koning, “feitelijk een soort minister van Financiën van de farao”, verduidelijkt Weiss. Een van de farao’s voor wie hij werkte was de beroemde Toetanchamon. In diens graf werden geschenken van Maya gevonden: twee beeldjes van de koning met Maya’s naam erop. “Met deze gift werd Maya dus deel van de herinneringscultuur van de koning in zijn graf”, zegt Weiss. “Hij hoopte misschien ook dat hij door zo'n offer te geven hulp en gunsten terug zou krijgen van de overleden koning. Het was geven en nemen.”

"Maar in die tijd werkte het statusverhogend als je jezelf presenteerde als een loyale dienaar van een belangrijk persoon. Aan de andere kant: doen we dat in onze eigen grafcultuur soms ook niet?"

Lara Weiss

Statusverhogend
Maya was er kennelijk trots op dergelijk beeldjes mee te mogen geven aan een van de farao's die hij tijdens zijn leven diende. Het kwam dan ook zelden voor in de geschiedenis van het oude Egypte. “Het is iets dat we ons in ons individualistische wereldbeeld misschien moeilijk kunnen voorstellen”, zegt Weiss. “Maar in die tijd werkte het statusverhogend als je jezelf presenteerde als een loyale dienaar van een belangrijk persoon. Aan de andere kant: doen we dat in onze eigen grafcultuur soms ook niet?”

Graven waren ook in de oudheid duidelijk niet alleen bedoeld voor de doden. Het was de bedoeling dat de levenden naar de dodenstad toekwamen. Niet alleen om te leren over de status van de overledenen, maar ook om hen te helpen op de weg naar het hiernamaals. Opschriften op sommige graven roepen bezoekers op offergaven te doneren. “Het is interessant om te kijken naar de offerdragers”, zegt Weiss. “Dat vertelt namelijk iets over de netwerken die ze onderhielden.”

Sommige tonen individuele personen met naam en titel, hetgeen statusverhogend was voor de afgebeelde persoon. Anderen hebben alleen generieke personen in hun grafschilderingen, zonder duidelijke naam en titel. Als onbekend was wie afgebeeld was, kon de overledene er ook geen status aan ontlenen.

Aan de graven uit de periode van het Nieuwe Rijk is te zien dat de mensen die hier begraven liggen tijdens hun leven inspiratie moeten hebben opgedaan bij andere graven. Zo is op het graf van de buurman van Maya een reliëf met twee bootjes te zien die dobberen in een waterpartij vol dierfiguren. Dat laatste is typisch een motief dat afkomstig is van graven uit vroegere Egyptische dynastieën, met name het Oude Rijk. Een reliëf afkomstig van het – nog niet teruggevonden – graf van een andere mogelijke buurman, MeryMery, toont een vrouw die achter een begrafenisstoet aan loopt. Het moet gaan om zijn echtgenote die hem overleefde, concluderen de archeologen uit het hiëroglifische bijschrift. Kennelijk wilde grafeigenaar MeryMery de levenden vertellen hoe zijn vrouw treurde over zijn heengaan. Niets menselijks is de Egyptenaren vreemd, constateert de onderzoekster. Zij onderstreept dat we niet achter alles wat we zien in de Egyptische grafcultuur een ingewikkelde religieuze symboliek moeten zoeken. “Uiteindelijk waren het mensen zoals jij en ik, met dezelfde logica. We moeten ermee ophouden om te doen alsof het allemaal heel apart is, aan de hersencapaciteit van homo sapiens is de afgelopen honderdduizenden jaren weinig veranderd”, zegt Weiss. “Zo'n verzameling graven naast elkaar zou je kunnen vergelijken met de rijtjeshuizen van onze tijd. Wie zich nu wil onderscheiden van zijn buren, koopt een nieuwe auto. De Egyptenaren lieten hun goede smaak zien door hun graven te versieren.”

Tentoonstelling
De corona-epidemie heeft lelijk roet in het eten gestrooid wat betreft haar ambities om meer opgravingen te doen. Weiss is al twee jaar niet in Sakkara geweest. Maar door analyse van bestaande vondsten en stellen van nieuwe vragen kon het project The Walking Dead at Saqqara de afgelopen jaren toch stappen vooruit maken. Het leverde een speciale tentoonstelling op in het museum in Leiden (Sakkara: leven in een dodenstad, 2020 virtuele rondleiding: https://www.youtube.com/watch?v=KBTuYWCvjlY&t=24s) en een boekje, dat in het Engels, Arabisch en Nederlands is verschenen. Beide volgen de projectopzet, die er nadrukkelijk op gericht is om de grafcultuur in een breder cultureel perspectief te plaatsen. De onderzoekers plozen samen uit welke religieuze praktijken er in Sakkara zijn terug te vinden, maar ook hoe de dodenakker ontstond en zich vormde en welke toegangswegen ernaartoe voerden. Sommigen lieten zich duidelijk het liefst begraven in de buurt van lotgenoten met hetzelfde beroep of naast hun familieleden. Anderen lieten zich zelfs ín het graf van een illustere voorganger begraven – misschien ook weer om hun status verder te verhogen.

Een ander belangrijk aandachtspunt zijn de boodschappen die zijn doorgegeven door middel van afbeeldingen en dodenboekteksten. “Een vooraanstaand generaal wordt in de teksten bejubeld om de aantallen gevangen die hij tijdens zijn leven maakte, een ander heeft het vooral over zijn familie”, vertelt Weiss. “Dat verschilt niet zo gek veel van onze tijd. Eigenlijk waren de oude Egyptenaren net zulke mensen als wij.”

Tekst: Edo Beerda

NWO

Deze website maakt gebruik van cookies.  Meer informatie.