Minister Dijkgraaf: ‘We moeten de kloof tussen wetenschap en samenleving verkleinen’
De snelheid waarmee de wetenschap onze levens verandert, brengt spanningen en zorgen mee. In zijn lezing aan de Universiteit Leiden zei minister Robbert Dijkgraaf (Onderwijs, Cultuur en Wetenschap) dat we het daarom meer moeten hebben over de relatie van wetenschap met de maatschappij en politieke besluitvorming.
Dijkgraaf stond stil bij de toenemende afstand tussen wetenschap en samenleving, de kwetsbaarheid van kennis en de relatie tussen wetenschap en politiek die onder toenemende spanning staat.
Toenemende afstand tussen wetenschap en samenleving
De coronapandemie legt de afstand tussen wetenschap en samenleving volgens Dijkgraaf goed bloot en is een uniek leermoment. ‘Het is de perfecte casus om met eigen ogen te zien wat er gebeurt als zich een wereldwijde bedreiging voordoet, kennis ons een uitweg biedt, maar een deel van de mensen om uiteenlopende redenen moeilijk te bereiken blijkt. Ik zie het als mijn taak, eerst als wetenschapper en nu als minister, om ertoe bij te dragen dat zoveel mogelijk mensen wél de deur van het slot halen. Om met de wetenschap aan de zijde, ook hún houvast te bieden in onzekere tijden.’ Het is volgens hem belangrijk om de kloof tussen wetenschap en samenleving te verkleinen.
‘De waarheid verdient een stem. En die stem moet vrij en luid kunnen klinken.’
De kwetsbaarheid van kennis
Maar naast alle beste bedoelingen om meer mensen te bereiken, moeten we volgens Dijkgraaf ook realistisch zijn. ‘De wetenschap is in zijn aard kwetsbaar. Hoe vrijer wetenschappers hun onbegrip en twijfels kunnen delen, fouten kunnen maken en deze zelf weer corrigeren, hoe beter onderbouwd en doordacht hun inzichten uiteindelijk worden. En hoe meer we er als maatschappij mee gediend zijn. Dijkgraaf roept de politiek op om samen met hem voor de feiten te staan en zo wetenschappers te beschermen. ‘De waarheid verdient een stem. En die stem moet vrij en luid kunnen klinken.’
De relatie tussen wetenschap en politiek
Die veiligheid is zeker belangrijk omdat de kennis die nu en de komende jaren tot stand komt, onze nationale weerbaarheid kan maken of breken. Zelf gaat hij kritisch wegen of feiten de basis vormen van politieke keuzes. Tegelijkertijd moeten we er volgens Dijkgraaf voor waken dat de scheiding tussen wetenschap en politiek niet vertroebelt. ‘De wetenschap kan helpen scenario’s schetsen met hun gevolgen. De politiek is uiteindelijk verantwoordelijk voor de keuze tussen die scenario’s. Zo’n beslissing is altijd ongemakkelijk. Dat ongemak hoort niet op de schouders van de wetenschap te liggen.’
Die scheiding moet helder blijven volgens de minister. ‘Waar ik de eerste ben die de kracht van kennis als basis voor besluitvorming onderschrijft, ben ik de laatste om een wetenschappelijke technocratie na te streven. Die doet namelijk geen recht aan de onafhankelijkheid van de wetenschap. En aan de verantwoordelijkheid die komt kijken bij het besturen van een land in een democratische rechtstaat.’
De geschiedenis leert ons dat als de onvrijheid aan de macht komt, de vrije wetenschap als één van de eersten wordt geknecht.’
Plaats voor twijfels
Dijkgraaf hoopt dat er in de politieke arena plaats is voor de beroepsmatig oprechte twijfels waar wetenschappers zich iedere dag door laten leiden en inspireren. ‘Dat zou het politieke debat zoveel waarachtiger, geloofwaardiger, en waarheidsgetrouwer maken.’
Tegelijkertijd zijn er volgens de minister momenten, zoals de oorlog in Oekraïne, waarop er absoluut geen twijfel kan bestaan. ‘De ontmanteling van het vrije leven in Oekraïne herinnert ons eraan dat vrijheid nooit vanzelfsprekend is en steeds weer beschermd en bevochten moet worden. Want tussen mensen zand in de ogen strooien met propaganda en nepnieuws, en met een tank hun stad binnenrijden zit, verdrietig genoeg, minder ruimte dan je denkt. De geschiedenis leert ons dat als de onvrijheid aan de macht komt, de vrije wetenschap als één van de eersten wordt geknecht.’
Reflectie
Na afloop van de lezing vond er een panelgesprek plaats over de vragen en zorgen die minister Dijkgraaf beschreef. De kloof tussen wetenschap en samenleving, is volgens het panel van alle tijden. ‘Maar dat betekent niet dat je er niet meer tegen moet vechten’, zei Ionica Smeets (hoogleraar wetenschapscommunicatie aan de Universiteit Leiden). Het is volgens haar en de andere panelleden belangrijk om het in gesprekken niet alleen over feiten te hebben, maar ook over emoties.
Gerrit Hiemstra (weerman NOS) vindt dat wetenschappers hun boodschap, ook al is dat een ‘inconvenient truth’, moeten blijven herhalen. Dat gebeurt nu volgens hem te weinig. En Marc Van Ranst (hoogleraar virologie, KU Leuven) zou willen dat er een maatschappelijke norm wordt gecreëerd waarin je van mening mag veranderen. Hij begrijpt de kwetsbaarheid van wetenschap maar al te goed. Hij wordt ernstig bedreigd sinds hij door de coronapandemie een bekend viroloog is geworden. ‘Durf iets los te laten en laat je leiden door feiten.’ Volgens Ineke Sluiter (hoogleraar Griekse taal en literatuur, Universiteit Leiden) is er een grote zwijgende meerderheid die wel vertrouwen heeft in de wetenschap. ‘Het zou helpen als die hun mond open zouden doen.’
De lezing is hier terug te kijken en de volledige speech is hier terug te lezen.
De bijeenkomst was in samenwerking met Leiden2022 - European City of Science.
Tekst: Dagmar Aarts
Foto's: Monique Shaw