Cleveringahoogleraar Frank van Vree: ‘De ritualisering van het verleden is aan de orde van de dag’
De jaarlijkse dodenherdenkingen op de Dam en Waalsdorpervlakte, de Nederlandse excuses voor het slavernijverleden en de Cleveringa-oratie zelf: onze omgang met de geschiedenis is vaak vooral ritueel, vertelt Cleveringahoogleraar Frank van Vree die op 27 november zijn oratie uitspreekt.
‘Waarom heeft de Universiteit Leiden de Cleveringaleerstoel en waarom organiseert ze ieder jaar deze oratie? Ik denk dat dat nu om een andere reden wordt gedaan dan zo’n veertig jaar geleden. Daarover ga ik iets zeggen in mijn oratie Het verleden als ritueel. Over de ‘les van de geschiedenis’ voor het heden. De manier waarop wij herdenken is niet statisch, het is constant in ontwikkeling’, vertelt Van Vree zonder al te veel van zijn verhaal prijs te geven.
Oorlog in Gaza
Grote gebeurtenissen, zoals de oorlog in Gaza en Israël, hebben invloed op hoe wij stilstaan bij de Holocaust. Zo werd in Coevorden besloten om nieuw gelegde struikelstenen (goudkleurige klinkers met daarop de namen van slachtoffers van de Holocaust) vanwege de oorlog niet te onthullen.
'De hele geschiedenis van Israël en het conflict met de Palestijnen is voor veel mensen onlosmakelijk verbonden aan de herinneringscultuur van de Holocaust.'
‘De hele geschiedenis van Israël en het conflict met de Palestijnen is voor veel mensen onlosmakelijk verbonden aan de herinneringscultuur van de Holocaust. Dat geldt zowel voor voor- als tegenstanders van de Israëlische politiek. Maar ook de reacties van Duitsland, Nederland en bijvoorbeeld de Verenigde Naties op die geweldsuitbarsting: de herinnering aan de Holocaust speelt daarin een belangrijke rol. In mijn oratie ga ik daar meer over zeggen, want het vraagt om een uitgebreider betoog.’
Kritische rol van historici
De historicus en daarmee de wetenschap heeft een dubbele rol in die ontwikkeling van het herdenken, vindt Van Vree. Een historicus is onderdeel van de samenleving en wordt daardoor beïnvloed. ‘Ons koloniale verleden zijn we als samenleving belangrijk gaan vinden. Daarmee is ook die kritische en objectieve rol van de historicus urgenter geworden’, zegt hij. ‘Het is een onderwerp dat veel emotie oproept. Wij historici voelen die emotie ook, maar wij moeten in ons werk handelen volgens de normen van ons vakgebied, zoals onbevooroordeeld zijn.’
Indonesische onafhankelijkheidsoorlog
Als directeur van het Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies (NIOD) was Van Vree verantwoordelijk voor het onderzoek naar Nederlands geweld tijdens de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog. ‘Dat was een heel bijzonder project waarbij een grote groep historici uit Nederland en Indonesië samenwerkten.’ Ondanks zijn bestuurlijke taken en alle organisatie die bij dat onderzoek kwam kijken, heeft hij ook als wetenschapper een bijdrage geleverd. ‘Ik ben gelukkig altijd blijven schrijven.’
'Voor mij persoonlijk komen er veel lijnen samen in de oratie die ik ga geven. Het is echt een punt van reflectie, ook op de carrière die ik gehad heb'
‘Misschien is dat ook wel een reden waarom ik “ja” heb gezegd tegen het bekleden van de Cleveringaleerstoel. Voor mij persoonlijk komen er veel lijnen samen in de oratie die ik ga geven. Het is echt een punt van reflectie, ook op de carrière die ik gehad heb. Bovendien komt in januari een boek van mij uit: Nederland en herinnering aan de Jodenvervolging en dat staat heel dicht bij het onderwerp van deze oratie.’
Oudste paranimf ooit
Dat Van Vree als Cleveringahoogleraar terugkeert naar de plek waar hij ooit promoveerde maakt de oratie extra bijzonder. ‘Ik ben destijds vergeten Guinness World Records in te schakelen, want een van mijn twee paranimfen was mijn 97-jarige grootmoeder. Ik weet zeker dat er nooit een oudere paranimf geweest is. Drie maanden na mijn verdediging is zij overleden. Ik ben er nog steeds trots op dat zij daar zat en bijna mijn hele boek gelezen had.’
Met het uitspreken van zijn oratie hoopt de emeritus hoogleraar een andere kijk te geven op de manieren waarop wij herdenken. ‘De beelden en emoties van het verleden werken sterk door in ons heden en daarmee is de ritualisering van het verleden aan de orde van de dag. Daar móéten we ons bewust van zijn.’
Bijwonen en online volgen
De Cleveringa-oratie van Frank van Vree is op maandag 27 november om 16.00 uur. Bijwonen van de oratie kan na aanmelding. De oratie is ook te volgen via een livestream.
Wie is Frank van Vree?
Frank van Vree (1954) is emeritus hoogleraar Geschiedenis van Oorlog, Conflict en Herinnering aan de Faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam. Van 2016 tot 2021 was hij directeur van het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. In die hoedanigheid was hij verantwoordelijk voor het programma Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië 1945-1950. De conclusies van dat programma leidden tot officiële excuses van de Nederlandse regering aan de Indonesische bevolking.
Tekst: Tim Senden
Foto: Anne Reitsma