Voor de zekerheid… Tegen elke prijs?
Zekerheid, het lijkt voor de meeste mensen een eerste levensbehoefte, een voorwaarde voor een goed leven. Maar als je er iets langer en dieper over nadenkt, zoals politiek filosoof Josette Daemen, dan zie je dat zekerheid soms ten koste gaat van andere belangrijke verworvenheden, zoals vrijheid en gelijkheid. Hoeveel zekerheid moeten wij eigenlijk willen? En hoe geven we dit politiek-maatschappelijk vorm? Daemen koos voor een allesbehalve veilig bestaan als promovendus en schreef er een proefschrift over dit dilemma. Op 2 mei 2024 is de verdediging.
Sleutelbegrippen
‘Wat ik heb onderzocht’, aldus promovendus Josette Daemen, ‘is het begrip security, dat je zou kunnen vertalen als zekerheid, of veiligheid. Ik heb geprobeerd dat zo goed mogelijk te ontrafelen.’ De sleutelbegrippen in de politieke filosofie van vandaag zijn vrijheid en gelijkheid. Daemen wilde weten hoe zekerheid zich daartoe verhoudt. ‘Met als onderliggende vraag of zekerheid iets is waar een samenleving naar zou moeten streven.’
In haar proefschrift, Just to be sure? An analysis of security in relation to the values of well-being, freedom and equality, zet Daemen uiteen dat zekerheid een feitelijke, cognitieve en emotionele kant heeft: ‘Je bent zeker van iets in die zin dat je er in de toekomst op kunt rekenen. Jij gelooft dat een bepaald goed, in de breedste zin van het woord, tot je beschikking staat en blijft staan. Je bent niet bang dat dit goed jou op de een of andere manier wordt onthouden of ontnomen.’
Bestaanszekerheid
In ons persoonlijke leven willen we weten waaraan we toe zijn, dat ons welzijn is geborgd. ‘Denk aan de veiligheid van een vaste baan, een koophuis of een vaste relatie’, licht Daemen toe. Ook in de politiek speelt zekerheid een belangrijke rol. ‘We verwachten van de overheid dat zij zorgt voor onze veiligheid, op het gebied van bijvoorbeeld defensie en gezondheidszorg.’ Veel mensen vinden dat de staat zich ook op sociaal-economisch vlak om zijn burgers moet bekommeren: ‘Dat is die bestaanszekerheid, waarover tegenwoordig zoveel te doen is,’ vult Daemen aan.
Levensgeluk
Maar zekerheid is niet zaligmakend: het kan ons welzijn ook in de weg staan. ‘Veranderingen, verrassingen en een bepaalde mate van onbestemdheid kunnen ook bijdragen aan ons levensgeluk’, vindt Daemen. Ook de relatie tussen zekerheid en vrijheid is niet eenduidig. In politieke debatten en in overheidsbeleid zie je vaak dat zekerheid en vrijheid op gespannen voet met elkaar staan. ‘Die twee, wordt vaak gezegd, moeten met elkaar in balans zijn. Tijdens de afgelopen coronapandemie hebben we gezien hoe moeilijk dat is’, vervolgt Daemen, die een deel van haar proefschrift tijdens de lockdown schreef. ‘In mijn proefschrift zet ik zekerheid af tegen verschillende vormen van vrijheid. Lang verhaal kort: soms gaat het een ten koste van het ander; soms versterken veiligheid en vrijheid elkaar.’
Egalitaire samenleving
De relatie tussen veiligheid en gelijkheid is evenmin eenvoudig. Daemen daarover: ‘Ik beargumenteer dat voor een gelijkwaardige, egalitaire samenleving drie soorten veiligheid van belang zijn: (1) morele veiligheid: respect voor en een vreedzame omgang met elkaar; (2) economische veiligheid: toegang tot bestaansmiddelen, opleiding en een inkomen; (3) politieke veiligheid: de mogelijkheid je eigen mening te vormen, inspraak in maatschappelijke beslissingen en vrijwaring van willekeur van de kant van de overheid.’ Meer dan dit kan en moet een samenleving niet beloven. ‘Tenminste niet als we willen dat veiligheid en gelijkheid voor iedereen in dezelfde mate gelden’, concludeert Daemen.
Geen doel op zich
Daemen koppelt haar bevindingen ook aan de praktijk. Haar theoretische raamwerk kan helpen bij het nemen van moeilijke besluiten. ‘Wanneer een samenleving zich ziet geconfronteerd met een pandemie, terreurdreiging of klimaatverandering, is het allereerst zaak om te specificeren welke vorm van veiligheid in het geding is. Vervolgens moet men inschatten in hoeverre dat een probleem is en welke reactie eventueel passend is voor een liberale democratie. Natuurlijk is daarmee het laatste woord hierover nog niet gezegd’, beseft Daemen. ‘Maar mijn proefschrift biedt handvaten. Persoonlijk hoop ik dat we veiligheid niet langer blijven beschouwen als een doel op zichzelf. Veiligheid heeft pas waarde wanneer het bijdraagt aan welzijn, vrijheid en gelijkheid.’
Publiek debat
Het schrijven van columns voor NRC en Mare en verschillende publieke optredens waren voor Daemen een welkome afwisseling op het noeste academische denk- en schrijfwerk. ‘Ik heb ervaren dat politiek filosofen een waardevolle bijdrage kunnen leveren aan het publieke debat. Zeker als het gaat over de betekenis en het belang van waarden. In ethische kwesties, of bij scherpe tegenstellingen tussen politieke kampen, kun je als politiek filosoof vaak wat helderheid creëren.’
En na de verdediging? ‘Ik ga eerst maar eens bijkomen van al die jaren hard werken. Daarna? Wie zal het zeggen? Ik houd van onderzoek doen en les geven, dus misschien probeer ik mijn geluk uit op de arbeidsmarkt voor academici. Die biedt weinig baanzekerheid, natuurlijk. Maar in mijn dissertatie stel ik niet voor niets dat zekerheid geen doel op zichzelf is.’
Promotie: donderdag 2 mei 2024, 16:15-17:00