Genetica wijst uit: het Indo-Europees kwam niet te paard naar Europa
Paarden werden voor het eerst getemd in Zuidwest-Rusland, concludeert een internationaal team van wetenschappers in het gerenommeerde tijdschrift Nature. Daarmee lossen zij een oud archeologisch vraagstuk op. Maar die domesticatie heeft opvallend genoeg niet bijgedragen aan de snelle verspreiding van Indo-Europese talen in Europa, blijkt uit Leids deelonderzoek.
In het Nature-artikel concluderen de wetenschappers dat de eerste paarden zo’n vijfduizend jaar geleden werden getemd in het gebied tussen de Wolga en de Don, twee rivieren in het Westen van Rusland. Op basis van DNA-onderzoek op 273 antieke paardenskeletten hebben zij zo de exacte locatie kunnen bepalen waar het paard voor het eerst werd gedomesticeerd. Daarmee beslechten zij een langlopende discussie in de archeologie.
Het gedomesticeerde paard is echter niet de oorzaak van de razendsnelle verspreiding van Indo-Europese talen in Europa in dezelfde periode, blijkt uit deelonderzoek van de Leidse taalwetenschapper Guus Kroonen. Zo’n vijfduizend jaar geleden werd deze taalfamilie door Russische immigranten naar Europa gebracht, en werd hier uiteindelijk hartstikke dominant. Nog altijd is het Indo-Europees de voorouder van vrijwel alle Europese talen, waaronder het Nederlands. Maar het zojuist getemde paard speelde daarbij dus geen rol van betekenis.
'Taalkundigen proberen al tijden te achterhalen hoe de Indo-Europese taalfamilie zich zo snel en succesvol heeft kunnen verspreiden.'
Hypothese deels afgeserveerd
Daarmee wordt een belangrijke archeologische en taalkundige hypothese gedeeltelijk afgeserveerd, legt Kroonen uit. ‘Taalkundigen proberen al tijden te achterhalen hoe de Indo-Europese taalfamilie zich zo snel en succesvol heeft kunnen verspreiden. Volgens een populaire theorie zou de domesticatie van het paard daar aan hebben bijgedragen, omdat je te paard nu eenmaal veel sneller reist. Maar die theorie gaat dus niet op voor Europa, blijkt uit dit deelonderzoek.’
Kroonen kwam tot deze conclusie nadat hij samen met enkele archeologen Europese paardenresten liet onderzoeken, afkomstig uit de periode dat het Indo-Europees zich over Europa verspreidde. Uit het onderzoek bleek dat geen van deze Europese paarden afstamde van de Russische steppepaarden, de dieren die voor het eerst werden gedomesticeerd. Conclusie: de Russische immigranten moeten te voet naar Europa zijn gekomen, waarbij ze hun Indo-Europese taal meenamen. De paarden bleven thuis.
Paarden speelden wél een rol in India
Opvallend genoeg blijken paarden wél een rol te hebben gespeeld in de verspreiding van de taalfamilie richting India, dus vanuit Rusland in Oostelijke richting. Daar werd het Indo-Europees, of eigenlijk de daarvan afstammende Indo-Iraanse talen, zo’n duizend jaar later geïntroduceerd, samen met strijdwagens. ‘Misschien waren die duizend jaar nodig om het paard zo door te fokken en te temmen dat ze beter geschikt werden voor lange reizen,’ denkt Kroonen. ‘Je kunt je voorstellen dat een halfwild paard niet zomaar een ruiter wil dragen of een voertuig wil trekken. Vermoedelijk werden paarden in de beginperiode vooral gehouden voor hun vlees en melk.’
Het onderzoek in Nature werd uitgevoerd door een multidisciplinair team van archeologen, genetici en taalkundigen. Voor zijn deelonderzoek werkte Kroonen onder meer samen met de Leidse archeoloog Quentin Bourgeois, die met Kroonen op zoek ging naar de stokoude paardenresten. ‘Ik vind die samenwerking tussen verschillende disciplines geweldig,’ zegt Kroonen. ‘We kunnen nu aloude taalkundige vragen toetsen met bewijs uit de genetica en de archeologie. Daardoor komen de antwoorden op grote vraagstukken ineens binnen handbereik.’
'Stiekem vermoedde ik dat de domesticatie van het paard een rol zou spelen. Dat dit niet waar bleek, voelde als een anticlimax.'
Op zoek naar andere oorzaken
Desondanks kwamen de resultaten van zijn eigen onderzoek als een verrassing, zegt Kroonen. ‘Stiekem vermoedde ik toch wel dat de domesticatie van het paard een zekere rol zou spelen. Dat dit niet waar bleek, voelde als een anticlimax. Maar aan de andere kant: nu kunnen we verder zoeken naar de échte oorzaken. Ongetwijfeld kwam het Indo-Europees vrij plotsklaps in beeld, maar deze omwenteling ging waarschijnlijk niet gepaard met een transportrevolutie maar met veranderingen in de levenswijze, zoals de opkomst van het pastoralisme.’
Tekst: Merijn van Nuland
Ander dierennieuws: Leidse bioloog ontdekt eendensoort die kan 'papegaaien'
Carel ten Cate heeft een eendensoort (her)ontdekt die geluiden imiteert. ‘Het begon met een obscure referentie over een Australische muskuseend en het eindigde in een mooi paper.’