‘De universiteit heeft veel wortels in het koloniale verleden, hoe diep en verspreid zijn die?’
Historici startten onlangs het vooronderzoek naar de rol van de Universiteit Leiden in het koloniale en slavernijverleden. De kennis hierover is nog te beperkt en te versnipperd. Met een nieuwe bril inventariseren ze Leidse archieven en collecties. Een interview met historici Alicia Schrikker en Ligia Giay.
Welke financiële belangen hadden bestuurders en wetenschappers in plantages?
Een opleiding die ambtenaren voorbereidde op hun werk in de toenmalige Nederlandse koloniën, of een 18e-eeuws proefschrift dat slavernij verenigde met het christendom. We weten dat de Leidse universiteit op diverse manieren haar aandeel heeft in deze beladen geschiedenis, stellen beide historici. Maar het is hoog tijd voor systematischer onderzoek. ‘Er zijn nog veel witte vlekken’, zegt Alicia Schrikker, onderzoeksdirecteur van het Instituut Geschiedenis.
Op hun werkkamer op de faculteit vertellen ze over de opzet. ‘Dit vooronderzoek duurt een jaar en we zullen aanbevelingen doen voor vervolgonderzoek’, aldus postdoc Ligia Giay. De historicus komt uit Papoea in Indonesië en is sinds 1 december 2023 aan de slag in Leiden. Ze schreef diverse publicaties over slavernij en de koloniale overheersing van Indonesië. Mede vanwege haar masterstudie Colonial and Global History in Leiden leest en spreekt Giay goed Nederlands. Ze volgde het programma Cosmopolis met een intensieve cursus Nederlandse taal en archivistiek en kent goed de weg in oude archieven.
Ook onderzoek naar rol van de stad
Schrikker is voorzitter van de brede expertgroep (zie kader) die de onderzoeken begeleidt. Het onderzoek naar het koloniale en slavernijverleden van de Universiteit Leiden wordt gefinancierd door het College van Bestuur. Naast Giay zijn er ook twee junior-onderzoekers aangesteld: Emma Sow en Sjoerd Ramackers. Sow onderzoekt de rol van de stad Leiden, onder begeleiding van historicus Ariadne Schmidt en dezelfde expertgroep. Dit onderzoek naar het verleden van de stad wordt gefinancierd door de gemeente Leiden. Ramackers’ onderzoek bevindt zich meer op het snijvlak van de stad en de universiteit, want zeker in de vroegmoderne tijd waren de werelden van universiteits- en stadbestuurders en koopmannen vaak met elkaar verweven.
Geldstromen uit slavernij
‘De universiteit heeft veel wortels in het koloniale verleden’, aldus Schrikker. ‘Dat wisten we al, maar hoe diep en breed verspreid die wortels zijn, weten we eigenlijk niet. Dit jaar brengen we in kaart wat er al bekend is, welke vragen nog niet beantwoord zijn en welke nieuwe vragen we nog moeten stellen.’ Ze noemt een paar voorbeelden: in hoeverre is de universiteit gefinancierd door geldstromen uit de slavernij en welke financiële belangen hadden sommige bestuurders en wetenschappers in plantages?
Het vooronderzoek richt zich op vier thema’s:
- Netwerken: de banden tussen wetenschappers en koloniën
- Verwevenheid universiteit en koloniaal bestuur en beleid
- Collectievorming en erfgoed
- Omgang met koloniale cultuur en kennis na onafhankelijkheid
Voorbereiding voor werk in de koloniën
Daarnaast is de vorming en overdracht van kennis een belangrijk onderzoeksthema (zie kader). Giay: ‘De universiteit leidde ambtenaren op voor werk in de koloniën. Ik ben heel benieuwd welke specifieke kennis zij ambtenaren meegaven. Ook inventariseren we welke publicaties er in de loop der eeuwen verschenen over slavernij en kolonialisme. Want een deel daarvan stond direct in dienst daarvan. Zoals proefschriften over juridische kwesties in toenmalig Nederlands-Indië.’
Schrikker: ‘Hier aan de universiteit zijn opvattingen ontstaan en verdedigd over hoe je met mensen om moet gaan die een andere kleur hebben en in een andere samenleving wonen. De morele en ethische kanten daarvan zijn ook hier bedacht en verdedigd. Veel vakgebieden hebben koloniale wortels. Naast rechten geldt dat bijvoorbeeld ook voor geschiedenis, archeologie, biologie, antropologie en geneeskunde, want ook medici deden onderzoek in Suriname, de Caraïben of Nederlands-Indië. Dus ja, in zekere zin is een onderzoek naar ons koloniale verleden ook wel spannend of in ieder geval confronterend voor veel vakgebieden.’
Herkomst collecties
Giay zal inventariseren welke universitaire collecties een koloniaal verleden hebben. Zo beheert Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL) met tienduizenden bijzondere manuscripten, kaarten, prenten en foto’s een kilometersgrote Aziatische collectie die mede gebaseerd is op de collectie van het KITLV. Dit instituut onderzoekt nu samen met UBL onder welke omstandigheden de collecties tot stand kwamen. Het onderzoek wordt geleid door Marieke Bloembergen, hoogleraar Erfgoed- en postkoloniale studies. Schrikker: ‘Teruggave is niet het onderwerp van dit vooronderzoek, maar het debat hierover kan wel gevoed worden door de uitkomsten of inzichten van ons onderzoek. En dat is denk ik alleen maar goed. We moeten er samen uitkomen.’
'Tegenwoordig kijken we met een andere bril naar de geschiedenis en daardoor zien we sommige dingen nu anders en scherper’
Sporen in het Universiteitsarchief
De historici inventariseren ook wat het Universiteitsarchief meldt over het koloniale verleden. Giay: ‘Zoveel archief is bijna intimiderend en daarom moeten we goede keuzes maken over welke ingangen we dit jaar kiezen.’ Natuurlijk gebruiken ze ook de omvangrijke werken van universiteitshistoricus Willem Otterspeer als bron. Schrikker: ‘Otterspeer heeft belangrijke en belangrijke boeken geschreven over het verleden van de universiteit, maar de relatie met het koloniale verleden was geen groot thema. Tegenwoordig kijken we met een andere bril naar de geschiedenis en daardoor zien we sommige dingen nu anders en scherper.’
Oproep aan andere onderzoekers
Een samenhangend onderzoek naar deze eeuwenoude verbanden is een enorme uitdaging, beseffen beiden. Giay: ‘Ik wil in dit interview graag een oproep doen aan onderzoekers en medewerkers van alle faculteiten: neem contact met me op als je raakvlakken ziet met je eigen onderzoek of bevindingen op dit gebied. Dat kan natuurlijk over van alles gaan: van informatie over een bepaalde collectie of een 18-eeuwse bestuurder die een plantage had. Zo kunnen we samen de geschiedenis reconstrueren.’
De leden van de expertgroep
- Alicia Schrikker, historicus koloniale geschiedenis
- Ariadne Schmidt, hoogleraar Leidse stadsgeschiedenis
- Pieter Slaman, universiteitshistoricus
- Kurt De Belder, directeur UBL
- Esther Captein, historicus postkoloniaal Nederland, KITLV
- Guno Jones, hoogleraar Anton de Kom leerstoel (VU)
- Nancy Jouwe, cultuurhistoricus en onafhankelijke onderzoeker
- Ariela Netiv, directeur Erfgoed Leiden en Omstreken
Tekst: Linda van Putten
Foto's: Rob Dorresteijn