Rubin Observatorium onthult eerste beelden: belangrijk onderdeel van Leidse makelij
Een timelapse van het universum met een hogere resolutie dan ooit tevoren. Dat is het doel van het NSF-DOE Vera C. Rubin Observatorium in Chili, dat op 23 juni zijn eerste beelden van het heelal onthult. Onderzoekers van de Leidse Sterrewacht hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan de realisatie van dit observatorium.
De eerste beelden zullen laten zien hoe goed de enorm grote camera van Rubin het doet, voorspelt Henk Hoekstra, vanuit Leiden een van de betrokken onderzoekers. ‘De combinatie van kwantiteit en kwaliteit is bijzonder. En het echt bijzondere is dat we een timelapse van tien jaar gaan maken met intervallen van drie of vier dagen.’ Deze enorme camera stelt het observatorium in staat om extreem zwakke objecten vast te leggen die verspreid liggen over een enorm gebied van de kosmos.
Het observatorium is gevestigd op Cerro Pachón, een berg in Centraal-Chili, en maakt de komende tien jaar herhaaldelijk scans van het universum met de grootste digitale camera ter wereld. Het observatorium is vernoemd naar Vera C. Rubin, de Amerikaanse astronoom die het eerste overtuigende bewijs leverde voor het bestaan van donkere materie.
Watchparty’s over de hele wereld, ook in Nederland
Over de hele wereld worden watchparty’s georganiseerd om de eerste beelden van het Rubin Observatorium te vieren. Zo ook in Nederland, in museum en sterrenwacht Sonnenborgh in Utrecht verzamelen wetenschappers die betrokken zijn bij het Rubin Observatorium, studenten en andere geïnteresseerden uit heel Nederland zich voor een speciale watchparty om dit moment te vieren.
Aan Nederlandse expertise bij de Rubin-missie geen gebrek. Programmamanager Elisa Chisari van Universiteit Utrecht bracht collega’s uit Utrecht, Leiden en Groningen samen om op een betekenisvolle manier bij te dragen aan het project. Onderzoekers van de Universiteit Leiden ontwikkelden een cruciaal stukje hardware genaamd DREAM (Dutch Rubin Enhanced Atmospheric Monitor): een geavanceerd observatiesysteem dat realtime de bewolking in de gaten houdt. Dit systeem helpt de telescoop bij het bepalen van de optimale observatierichting.
Waardevolle data redden door bewolking te ontwijken
Het meetsysteem maakt elke zes seconden een foto van de hele hemel en volgt de helderheid van zo’n 6000 sterren om de helderheid van de hemel in kaart te brengen. ‘Hoewel het Rubin-observatorium in Chili staat vanwege de gunstige weersomstandigheden, is het er toch 5 tot 10% van de nachten deels bewolkt’, legt Hoekstra uit. ‘Als we weten waar de gaten in de bewolking zitten, kunnen we toch nog goede data nemen.’
Dankzij het systeem, dat in Chili werd geïnstalleerd door Remko Stuik, kunnen bij deels bewolkte hemel waarnemingen worden gered die anders verloren zouden gaan. Het gaat naar verwachting om zo’n 5% van de data die DREAM hiermee redt. ‘Voor een project van een miljard dollar is dat dus 50 miljoen aan extra waarde’, merkt Hoekstra op. Naast de technische bijdrage levert DREAM ook wetenschappelijke toegang tot de data op: zes van de acht Nederlandse astronomen die bij Rubin betrokken zijn, komen uit Leiden.
DREAM is gebaseerd op technologie uit het Leidse MASCARA-project, een soortgelijk apparaat dat is ontworpen om planeten rond andere sterren te vinden, destijds onder leiding van Ignas Snellen. Het is een uniek systeem vanwege de kwaliteit en betrouwbaarheid, zegt Hoekstra. Daarom is Leiden hiervoor benaderd. Snellen: ‘Het is fantastisch om te zien hoe de MASCARA-technologie een tweede leven krijgt in dit state-of-the-art observatorium.’
Nederlandse Rubin-programma
Het Nederlandse programma voor het Rubin Observatorium bestaat uit bijdragen van de Universiteit Leiden (PI's: Henk Hoekstra, Koen Kuijken, Sjoert van Velzen, Remko Stuik, Anthony Brown en Joop Schaye), Rijksuniversiteit Groningen (PI: Amina Helmi) en Universiteit Utrecht (PI: Elisa Chisari). Gezamenlijk dragen de onderzoekers bij aan het Rubin Observatorium en de diverse wetenschappelijke samenwerkingsverbanden, met expertise op het gebied van gegevensverwerking en -analyse, hardware en modellering.