Wat verdedigen we eigenlijk? Steven Pinker over de kernwaarden van de NAVO en Verlichting
De NAVO verdedigt niet alleen onze veiligheid en stabiliteit. Maar ook verdedigt ze de waarden van de Verlichting die onder andere welvaart, gezondheid en vrijheid brengen, zo betoogde de gerenommeerde psycholoog en denker Steven Pinker in een goedgevuld Groot Auditorium.
Het was niet toevallig dat de hoogleraar van Harvard op 24 juni zijn lezing in Leiden gaf. Enkele kilometers verderop was eerder die dag de Haagse NAVO-top begonnen. Op uitnodiging van hoogleraar Staats- en Bestuursrecht, Wim Voermans, sprak Pinker in zijn lezing What are we defending? over het belang van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie. Een belang dat alleen maar groeit in een wereld vol geopolitieke en maatschappelijke spanningen.
Navo en de Verlichting
De lezing begon met een terugblik op het NAVO-handvest uit 1949. In de preambule staat dat de lidstaten vastbesloten zijn ‘de vrijheid, gemeenschappelijke erfenis en beschaving van hun volkeren te beschermen’. En in artikel twee staat geschreven dat NAVO-landen zich inzetten voor de ‘principes waarop vrije instituties gebouwd zijn’. Daarmee, betoogde Pinker, erkent de NAVO dat ze meer verdedigt dan grenzen alleen: ‘In mijn ogen zijn dat de principes van de Verlichting. Veel mensen zullen die principes steunen, maar of ze ze nog op kunnen noemen is de vraag. Het zijn principes die min of meer zijn vervaagd naar de achtergrond’, aldus Pinker.
De erfenis van de Verlichting
Pinker leidde zijn publiek langs de kernprincipes van de Verlichting: rede, wetenschap, humanisme en de daarmee gepaard gaande vooruitgang. Het zijn concepten die diep verankerd zijn in moderne democratische samenlevingen, maar die - zo stelde hij - allerminst vanzelfsprekend zijn. Juist daarom moeten we ze expliciet blijven verdedigen.
Redeneren in plaats van geloven, toetsen in plaats van aannemen, dialoog in plaats van dogma: het zijn stuk voor stuk pijlers van de rede. Toch wees Pinker erop dat mensen van nature geneigd zijn tot cognitieve valkuilen zoals vooroordelen, bevestigingsdrang en overmoed. Alleen onder bepaalde voorwaarden – zoals vrije meningsuiting, kritisch debat en feitelijke toetsing – kan de rede werkelijk tot bloei komen.
Daaruit volgt de noodzaak van wetenschap. Pinker omschreef dit als het meest betrouwbare instrument om de wereld te begrijpen, inclusief de menselijke natuur en samenleving. In een tijd van desinformatie is deze houding volgens hem belangrijker dan ooit, waarmee hij gelijk het belang van academische vrijheid onderstreepte. De universiteit is bij uitstek de plek voor verschillende perspectieven; op kennis, maar ook op ideeën en meningen.
Humanisme als moreel kompas
Naast rede en wetenschap benadrukte Pinker het humanisme: het idee dat het verminderen van menselijk lijden en het bevorderen van welzijn het hoogste morele doel is. Dit staat haaks op alternatieve ideologieën die juist groepsbelang, religieuze gehoorzaamheid of nationale glorie centraal stellen. ‘Als psycholoog ben ik de eerste om te onderkennen dat onze sympathiecirkel [red. een denkbeeldige cirkel waarbinnen mensen zorg en gevoelens delen] van nature vrij klein is: familie, een paar goede vrienden en misschien wat schattige pluizige dieren’, zo grapte Pinker. Humanisme vereist echter een brede sympathiecirkel die zich uitstrekt voorbij familie, land of geloof. Kunst, onderwijs, mobiliteit en - opnieuw - rede kunnen die empathie verbreden.
Vooruitgang onderbouwd met data
Dat deze waarden niet slechts utopisch zijn, onderbouwde Pinker met een indrukwekkende hoeveelheid data. De levensverwachting is wereldwijd gestegen, extreme armoede is sterk afgenomen, onderwijs en geletterdheid zijn toegenomen, en oorlogen tussen grote mogendheden zijn sinds 1945 uitgebleven. ‘Als je terugkijkt in de tijd dan hebben wij nu twee levens vergeleken bij onze voorouders.’
'Op het gebied van vrouwenrechten zijn we ongeveer tien jaar aan vooruitgang kwijtgeraakt. De tijd zal leren of dat een tijdelijke terugval was of dat die trend zich doorzet'
Ook op het vlak van vrouwenrechten, LHBTQ+-emancipatie en democratisering ziet hij sinds het begin van de metingen vooruitgang. De laatste jaren stagneert die vooruitgang echter of is er zelfs sprake van terugval. ‘Op het gebied van vrouwenrechten zijn we ongeveer tien jaar aan vooruitgang kwijtgeraakt. De tijd zal leren of dat een tijdelijke terugval was of dat die trend zich doorzet’, vertelde de hoogleraar van Harvard. Het onderstreept volgens hem juist de noodzaak om de principes van de Verlichting niet als vanzelfsprekend te beschouwen.
Een universeel kompas
Tot slot brak Pinker een lans voor de universaliteit van deze waarden. Hoewel vaak geassocieerd met het Westen, zijn ze volgens hem over de hele wereld herontdekt en omarmd - van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens tot de VN-duurzaamheidsdoelen. Wat de NAVO verdedigt, aldus Pinker, zijn idealen die het welzijn van álle mensen bevorderen: leven boven dood, vrede boven oorlog, kennis boven bijgeloof.
Paneldiscussie
Meteen na de lezing van Steven Pinker volgde een paneldiscussie met Pinker, rector magnificus Hester Bijl en de Amerikaanse grondwetspecialist en Fulbright Scholar Kim Wehle.
-
Kim Wehle uit haar zorgen over de huidige situatie in de Verenigde Staten -
Hester Bijl vertelt over het open dialoog op de universiteit -
Steven Pinker antwoord op een vraag van moderator Joris Luyendijk
Dagvoorzitter en journalist Joris Luyendijk stelde Wehle de vraag welke zin ze in de gedachten van de aanwezigen zou willen inprenten? ‘Ik ben bang dat we in de lange loop kijken van het einde van de Amerikaanse democratie’, sprak ze met hoorbare emoties in haar stem. Ze uitte haar zorgen over hoe de regering van Trump omgaat met de rechtspraak, journalistiek en wetenschap. ‘Je zou hopen dat een Amerikaanse president zich laat leiden door Verlichte ideeën, maar dat is in dit geval duidelijk niet zo’, aldus Wehle. Pinker gaf aan haar zorgen te delen, maar dat de Amerikaanse democratie bedreigd wordt, betekent volgens hem niet dat die al voorbij is. ‘Dan zou vechten en verzet bieden geen zin meer hebben en dat is niet het geval.’
'Als student ben je op de universiteit om je bloot te stellen aan verschillende ideeën en om daarvan te leren'
Ook binnen de Universiteit Leiden is het belangrijk om de kernprincipes van de Verlichting op te blijven zoeken, zeker binnen een landschap van steeds verdergaande polarisering. ‘We zijn steeds bezig om de juiste balans te vinden’, zei Hester Bijl daarover. Het is volgens haar belangrijk dat er een open dialoog blijft plaatsvinden waarin iedereen een stem heeft en niet alleen de meerderheid. ‘Als student ben je op de universiteit om je bloot te stellen aan verschillende ideeën en om daarvan te leren.’
Vanuit de zaal werd er een aantal vragen gesteld aan de panelleden. Is de global south überhaupt wel geneigd tot de democratie? Kon Pinker een moderne held van die verlichte ideeën noemen? En hoe zit het met die ideeën als populisten aan de macht komen binnen een democratie?
-
Het publiek wilde graag met Pinker en de andere panellisten in gesprek -
De vragen bleven komen -
Steven Pinker gaat dieper in op een van de gestelde vragen
Meest fundamentele verdediging
De lezing van Steven Pinker en het debat na afloop boden daarmee meer dan een reflectie op geopolitiek. Pinkers verhaal was een pleidooi voor helder denken, gedeelde menselijkheid en de kracht van ideeën. In een wereld vol nieuwe dreigingen en ideologische versnippering is dat misschien wel de meest fundamentele verdediging die we volgens hem kunnen voeren.
What are we defending? - Lezing Steven Pinker
Vanwege de gekozen cookie-instellingen kunnen we deze video hier niet tonen.
Bekijk de video op de oorspronkelijke website of