Hoe minderheidskabinetten Nederland vooruit kunnen helpen
Pas als de kabinetsformatie vastloopt komt het ter sprake: een minderheidskabinet. Promovendus Corné Smit onderzocht waarom zo'n regering in Nederland niet meer voorkomt en wat de voordelen zijn. 'Brede meerderheidscoalities slagen er niet in om substantiële voortgang te boeken op grote dossiers.'
Bij een minderheidskabinet hebben de partijen die de ministers leveren geen meerderheid in de Tweede Kamer. De laatste jaren wordt de optie van een minderheidskabinet weer regelmatig genoemd wanneer de pogingen om een meerderheidskabinet te vormen vastlopen. Toch is een meerderheidscoalitie in Nederland al zo'n 80 jaar de norm, ziet Smit. 'Het uitgangspunt bij kabinetsformaties is dat er een meerderheidskabinet moet worden gevormd.'
Politici hebben graag invloed 'aan de voorkant', legt Smit uit. 'Dat gaat vooral via het regeerakkoord. Om af te dwingen dat de regering zo’n akkoord uitvoert, is een meerderheid in de Tweede Kamer nodig.' Als de coalitiefracties niet over een Kamermeerderheid beschikken, kunnen zij zo'n akkoord niet afdwingen, waardoor het idee heerst dat invloed alleen mogelijk is door een meerderheidskabinet te vormen.
'Als je invloed wilt hebben, moet je in het kabinet zitten. Zit je niet in een kabinet, dan wil je het laten vallen.'
De oppositie heeft in Nederland beperkte mogelijkheden om invloed uit te oefenen op het beleid. Smit: 'Als je invloed wilt hebben, moet je in het kabinet zitten. Zit je niet in een kabinet, dan wil je het laten vallen.' Deze dynamiek draagt bij aan de voorkeur voor een meerderheidscoalitie. Een minderheidskabinet is immers erg kwetsbaar voor een motie van wantrouwen. 'Een minderheidskabinet wordt in Nederland als te instabiel beschouwd.' Ondanks deze bezwaren ziet Smit juist kansen in minderheidskabinetten.
Voordelen van een minderheidskabinet
Smit ziet dat minderheidskabinetten wel werken in Scandinavische landen en Spanje. Minderheidskabinetten zijn slagvaardiger bij het aanpakken van grote dossiers doordat ze kunnen werken met wisselende meerderheden. 'Met een bepaalde groep partijen kun je bijvoorbeeld een akkoord sluiten over de stikstofaanpak. Met een andere groep partijen sluit je een akkoord over steun aan Oekraïne.' Bij brede coalities over het midden blijven sommige grote dossiers nu jarenlang liggen omdat de coalitiepartijen het niet eens kunnen worden.
Minder vlucht naar de flanken
Een ander voordeel is dat zo'n regering middenpartijen de mogelijkheid biedt om zich beter te profileren. 'Om aan een meerderheid te komen, moet nu het hele politieke midden meedoen in een regering. Kiezers die ontevreden zijn over het beleid van de overheid, komen daardoor al snel uit bij de flanken.' Een minderheidskabinet stelt middenpartijen in staat om bij sommige onderwerpen tegen het regeringsbeleid te stemmen, legt Smit uit. 'Daardoor kunnen die partijen hun profiel beter bewaken, wat een dempend effect kan hebben op de ontwikkeling dat de flanken steeds groter worden.'
Minderheidskabinet mogelijk maken
Een minderheidskabinet heeft dus zeker sommige voordelen, maar hoe maak je dat mogelijk in Nederland? Smit keek daarvoor naar Denemarken, dat een lange traditie heeft met minderheidskabinetten. 'Oppositiepartijen hebben daar veel meer invloed op het regeringsbeleid. Daardoor is het meer acceptabel voor partijen om in de oppositie terecht te komen, en zullen ze een minderheidskabinet veel minder snel wegstemmen.' Zo is in de grondwet geregeld dat oppositiepartijen de behandeling van controversiële wetsvoorstellen kunnen vertragen met eenderde minderheid en referenda kunnen afdwingen. Dit dwingt de regering om met de oppositie in gesprek te gaan.
Daarnaast wordt er in Denemarken gewerkt met beleidsakkoorden op deelthema's die langer lopen dan één kabinetsperiode. Oppositiepartijen tekenen mee voor zo'n akkoord. Zij hebben zo meer inspraak en ook een vetorecht. Zo is het voor partijen makkelijker te accepteren dat zij in de oppositie zitten of terechtkomen.
De optie van een minderheidskabinet zou ook aantrekkelijker worden met de invoering van een zogenoemde 'constructieve motie van wantrouwen'. Dit betekent dat een kabinet alleen kan worden weggestuurd wanneer de Tweede Kamer een alternatief kabinet kan aanwijzen. 'Daarmee dwing je oppositiepartijen om zich constructiever op te stellen.'
Tot slot zou de drempel voor de goedkeuring van een kabinet verlaagd kunnen worden. Momenteel vereist de benoeming van de formateur een meerderheid van stemmen in de Tweede Kamer. 'Dat is in feite een soort vertrouwensstemming die het vormen van een minderheidskabinet bemoeilijkt', zegt Smit. Nederland zou volgens hem het Zweedse model kunnen invoeren, waarbij een kabinet wordt geaccepteerd tenzij een meerderheid expliciet tegen stemt.
Een nieuw kabinet
Bij de komende verkiezingen ziet Smit het niet snel gebeuren dat er een minderheidskabinet uitkomt. 'Er zit een structureel element in ons politieke bestel dat het lastig maakt om af te wijken van de norm van een meerderheidskabinet. Voor de langere termijn lijkt het mij goed om aan de slag te gaan met de inrichting van ons staatsbestel om een minderheidskabinet mogelijk te maken.' Volgens Smit vereist dit wel veranderingen in de politieke cultuur én aanpassingen van de grondwettelijke procedures. Pas dan kunnen minderheidskabinetten een realistisch alternatief worden.