
Onderhandelen met de vijand: dit ‘ongeliefde meesterwerk’ laat zien dat het kan
Tijdens de Koude Oorlog onderhandelden 35 partijen drie jaar lang – mét resultaat. Docent Kai Hebel ziet de Helsinki-akkoorden (1975) als het inspirerende voorbeeld van geslaagde onderhandelingen tussen vijandige staten.
Waarom was het zo’n groot succes?
‘Er waren historische grieven tussen de partijen en er was ideologische verdeeldheid. Toch kwamen ze na drie jaar onderhandelen tot een zeer belangrijke multidimensionale overeenkomst. Het ging over veiligheid en grenzen, maar ook over mensenrechten, economie, culturele uitwisseling en studentenuitwisselingen. Het bood een allesomvattende en visionaire kijk op veiligheid, een mijlpaal in de Koude Oorlog. Het gaat immers niet alleen om het stoppen met vechten.’
Je noemt de akkoorden een ‘unloved masterpiece’. Dat klinkt zowel fantastisch als verwarrend. Kun je dit uitleggen?
‘Het is zeker een masterpiece, zeer inspirerend. Ook al was er wantrouwen, ze waren nog steeds bereid om bruggen te slaan en een gezamenlijke basis te vinden. Het is eenvoudig om de andere kant te demoniseren, om te zeggen dat de partij het niet waard is om mee te praten. Het was op verschillende manieren en door verschillende actoren ‘ongeliefd’. Zo was het in het Westen ongewenst omdat het initiatief oorspronkelijk van de Sovjet-Unie kwam, en dat was de reden dat het Westen het twintig jaar lang verwierp. Het werd gezien als propagandasucces van het Oosten dat er überhaupt onderhandelingen plaatsvonden. Toen het werd getekend in 1975 – ook door Sovjetleider Leonid Brežnev - werd het gezien als een succes van de Sovjet-Unie. Maar wie het las, kwam erachter dat het juist gunstig was voor het Westen.’
Hoe zit dat?
‘Er was een overeenkomst gesloten op onder meer mensenrechten en vrijheid van beweging. De tekst werd, juist omdat het een Sovjet-initiatief was, gepubliceerd in alle dagbladen in Warschaupact-staten. In het Kremlin reageerden sommigen met walging op wat er door Brežnev was ondertekend. Burgers lazen in de krant dat ze het land konden verlaten en deden dat ook - toen werd het pas echt ongeliefd bij communistische machthebbers.’
'Zelfs tijdens grote conflicten gaat diplomatie door'
Hoe is de wereld veranderd vijftig jaar later?
‘Als je nu tiener bent, moet het echt voelen alsof de wereld uit elkaar valt. Je ziet (op sociale media) nieuws over hongersnood, conflicten, terrorisme. Diplomatie is geen magische oplossing, maar een conflict is lastig op te lossen zonder diplomatie. Zelfs tijdens grote conflicten gaat diplomatie door – soms in het geheim, zoals nu in Oekraïne met gevangenenruil. Dat is ook diplomatie. Toch zie je dat sommige conflicten (tijdelijk) niet door diplomatie op te lossen zijn.’

Waarom wil je hier aandacht voor vragen?
‘In de jaren 80 groeide ik als kind op in een verdeeld Duitsland, waar mensen werden neergeschoten als ze over de grens probeerden te gaan. De Berlijnse Muur kwam uiteindelijk vreedzaam ten val, ik was toen twaalf. Het maakte een enorme indruk op me en ik vroeg me af: hoe los je een politiek conflict op? Ik leerde voor het eerst over de Helsinki-akkoorden op de middelbare school en tijdens mijn master in Oxford in Internationale Betrekkingen zag ik dat er nog veel onderzocht moest worden. Op basis van archiefmateriaal uit elf landen gaat mijn nieuwe boek dieper in op wat er werkelijk aan de onderhandelingstafel gebeurde. Hoe hebben ze dit voor elkaar gekregen?’
Is de militaire optie vandaag de dag een groter probleem?
‘De militaire optie maakt juist deel uit van het probleem. De agressieve staat test de militaire optie, en verliest soms enorm, vóórdat de diplomatieke opties worden bekeken. Die militaire optie is ook veel kostbaarder en het kan lang duren voordat de leider dat inziet. In het geval van Rusland zijn er ook weinig binnenlandse beperkingen, er is geen oppositiepartij.’
Wat is een les voor toekomstige diplomatie?
‘Je ziet vaak dat multilateralisme, dus meerdere partijen aan tafel, leidt tot betere en duurzamere uitkomsten. In Helsinki was iedereen uitgenodigd. Het ging heel langzaam, het was frustrerend. Maar als iedereen input heeft geleverd is iedereen stakeholder. Het wordt dan moeilijk om uit de trein te stappen. Ook al werd er wel over nagedacht, niemand deed het uiteindelijk. Niemand wilde gezien worden als de partij die het stopte. Het is moeilijk om uit te leggen waarom je niet over vrede praat. Vrede bereiken duurt lang; er is geen snelle oplossing. Er werken veel mensen achter de schermen aan mee.’
Zou een dergelijke onderhandeling nog steeds mogelijk zijn?
‘Het korte antwoord is ja, onder bepaalde voorwaarden. De OSCE, de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, is voortgekomen uit de Helsinki-akkoorden. Er zijn 57 staten bij aangesloten, waaronder de VS, Rusland, Oekraïne, alle Europese landen. De organisatie komt niet op de voorpagina, maar doet op de achtergrond belangrijk diplomatiek werk. Deze organisatie, die weinig geld krijgt en niet genoeg wordt gebruikt, kan weer geactiveerd worden. Zij zouden kunnen ondersteunen bij onderhandelingen. Ik wil niet zeggen dat de OSCE de oplossing is, maar de organisatie zou eraan kunnen bijdragen.’
Kom naar de boekpresentatie
Kai Hebel houdt een lezing op 17 september 2025. Iedereen is welkom! Meld je wel even aan indien je geen LU-Card hebt.
De Helsinki-akkoorden 50 jaar later: tijdloos meesterwerk of relikwie uit de Koude Oorlog?