Cleveringa-hoogleraar Landemore: 'Ik wil de gaten dichten in onze democratie'
Rijk, wit en stedelijk: westerse politici vertegenwoordigen vaak een beperkt deel van de bevolking. Politicoloog Hélène Landemore pleit voor een inclusieve democratie. Bijvoorbeeld door burgers via loting te betrekken bij politieke besluitvorming. Op 26 november houdt zij de Cleveringa-oratie.
Aan de andere kant van de oceaan, in Connecticut, heeft het nieuws over de spannende Nederlandse verkiezingen ook de Franse politicoloog Hélène Landemore bereikt. Het online interview begint met een opmerking van haar: 'Hoe is de politieke situatie nu?', vraagt ze nieuwsgierig vanuit haar werkkamer aan Yale University. ‘Ik vermoed dat het niet fundamenteel verschilt van wat er in Frankrijk gaande is, waar we ook een grote extreemrechtse partij hebben.’ Dan verschuift het gesprek naar 1940, toen de democratie verloren ging.
Professor Cleveringa verzette zich tegen de uitsluiting van Joodse collega’s. U zegt: ook nu sluiten we groepen uit, zij het minder bewust. Hoe bedoelt u dat?
'Cleveringa protesteerde tegen de openlijke uitsluiting van zijn Joodse collega’s. Ik maak me zorgen over de minder opzettelijke uitsluiting die ontstaat door ons kiesstelsel. Die brengt vooral mensen aan de macht die verkiezingen kunnen winnen. Dat zijn doorgaans rijke, hoogopgeleide witte mannen. En huiseigenaren in plaats van huurders, stedelijk in plaats van landelijk. In theorie kunnen ze natuurlijk ook anderen vertegenwoordigen. Alleen doen ze dat in de praktijk niet goed. Goedbedoelende, hoogopgeleide Parijzenaars begrijpen gewoon niet wat zoiets als een hoge brandstofbelasting betekent voor slecht betaalde arbeiders en boeren buiten de steden.’
Hoe wilt u de democratie inclusiever maken?
'We hebben allemaal blinde vlekken en daarom zijn er mechanismen nodig om die te corrigeren. Bijvoorbeeld door middel van burgerberaden, op basis van willekeurige selectie. Ook als je een gele hesjes-demonstrant bent, verlegen of gemarginaliseerd, kun je geselecteerd worden. Eenmaal in zo’n beraad kun je perspectieven verwoorden die anders onzichtbaar zijn. Bij de massale protesten in 2018 en 2019 zette de Franse regering eerst traangas en politie in, maar dat werkte niet. Toen organiseerden ze regionale burgerberaden op basis van loting. Ik woonde er een bij in Rouen. Demonstranten kwamen in contact met heel uiteenlopende gesprekspartners. Dat waren zulke levendige, inspirerende ontmoetingen.
‘Later organiseerde president Macron een nationaal burgerberaad over het klimaat, waaraan ik ook deelnam en daarna kwam er een beraad over het thema levenseinde. Ik werd lid van de bijbehorende bestuurscommissie. De wet over levenseinde is nog niet aangenomen, maar dit burgerberaad werkte goed en biedt inspiratie voor mijn onderzoek naar dit soort alternatieven.’
'We hebben allemaal blinde vlekken en daarom zijn er mechanismen nodig om die te corrigeren'
Waar gaat uw Cleveringa-oratie over?
‘Mijn doel is mensen een gereedschapskist te geven die voor iedereen werkt, niet alleen voor de bevoorrechte elite. Ik bespreek drie democratiemodellen: de markt, het forum en de jury. De markt behandelt burgers als consumenten van politieke producten. Het forum stelt burgers in staat met elkaar te praten over beleid. De jury, mijn favoriete model, zet burgers letterlijk in de ruimte waar beslissingen worden genomen, om zelf te overleggen en knopen door te hakken. We hebben al burgerberaden zoals ik net uitlegde, maar er is nog veel te ontwikkelen. Ik wil de gaten dichten in onze democratie.’
U pleit voor de collectieve wijsheid van het volk. Doen populisten niet hetzelfde?
'Ik pleit voor een collectieve wijsheid onder heel strikte voorwaarden. Je moet zo’n burgerberaad zorgvuldig organiseren, deelnemers de juiste condities geven om grondig te overleggen en ervoor zorgen dat ze ook naar experts kunnen luisteren. Populistische leiders beweren dat ze de wijsheid van het volk kanaliseren. Dat is gevaarlijk en een waanidee. Ik hou ook niet van het principe van zóveel uitvoerende macht die bij één persoon berust, zoals in Frankrijk en in de Verenigde Staten.'
'Glijden we af naar fascisme? Nog niet'
Over de VS gesproken, hoe treft de Trump-regering u en Yale University?
'Persoonlijk word ik niet erg geraakt omdat ik bij sociale wetenschappen werk en niet afhankelijk ben van federale subsidies. Maar voor sommige collega's in de exacte wetenschappen is het nieuwe beleid verwoestend, ze verloren postdocs en onderzoeksfinanciering. Een aantal heeft nu de VS verlaten. We hoorden onlangs dat Harvard de werving van promovendi het komende jaar met 50% tot 75% zal terugschroeven. Er is dus veel alarmerends, maar glijden we af naar fascisme? Nog niet, we hebben nog steeds zeer sterke media en een decentrale structuur waardoor de federale staat niet alles bepaalt.
'Wat me minstens evenveel zorgen baart is de machtsconcentratie bij techbedrijven zoals Amazon, gecombineerd met vriendjespolitiek-kapitalisme en weinig regulering. De AI-revolutie gaat zo snel dat er nauwelijks tijd is om het te bevatten voordat het volgende gebeurt. We laten het gebeuren met bijna geen controle.'
Welke rol zouden universiteiten moeten spelen in het versterken van de democratie?
‘Onze kerntaak is kennis, geen politiek activisme of sociale rechtvaardigheid. Om de democratie sterk te houden, moeten we onze geloofwaardigheid beschermen als niet-ideologische ruimtes die in de eerste plaats gewijd zijn aan de zoektocht naar kennis en waarheid. Natuurlijk kunnen docenten en studenten wel individueel protesteren, maar de universiteit als instelling zou volgens mij geen politieke standpunten moeten innemen. Een uitzondering is wanneer de missie van de universiteit zelf bedreigd wordt; dan moet ze zich verdedigen, bijvoorbeeld bij directe aanvallen van de regering-Trump.’
Volg de oratie op 26 november
Wilt u de Cleveringa-oratie volgen? Er zijn geen plaatsen meer beschikbaar in het Groot Auditorium, maar nog wel in twee naastgelegen zalen waar u de oratie op een scherm kunt volgen. U kunt zich hiervoor aanmelden. De oratie is ook online te volgen via een livestream op deze website.