De nieuwe paus: een bemiddelaar of strijder?
In een tijd van wereldwijde politieke spanningen en ethische dilemma's, moeten kardinalen beslissen welk type paus de kerk nodig heeft. Religiewetenschapper en historicus Tom-Eric Krijger beantwoordt vragen over de nieuwe paus. Is hij een bemiddelaar of iemand die stelling durft te nemen?
Welk type paus wordt gekozen tijdens het conclaaf?
‘Ik vind het moeilijk te voorspellen. Het kwartje kan twee kanten op vallen. Er zijn progressievere kardinalen die heel duidelijk in dezelfde lijn staan als de overleden paus Franciscus. Zij vinden het bijvoorbeeld belangrijk dat er vanuit het Vaticaan stelling wordt genomen in discussies over klimaatverandering. Leerstellige kwesties binnen het katholicisme willen zij niet op de voorgrond plaatsen.
Anderzijds zijn er ook kardinalen die wat conservatiever zijn en die vinden dat paus Franciscus in leerstellig opzicht niet duidelijk genoeg was. Zij willen op dat gebied de teugels aanhalen, bijvoorbeeld door te herbevestigen dat hertrouwde mensen niet zomaar ter communie mogen gaan.’
Van de 134 stemgerechtigde kardinalen stelde paus Franciscus er 110 aan. Is er daardoor een grotere kans op een paus met hetzelfde gedachtegoed als Franciscus?
‘Je zou verwachten dat dat betekent dat er nu kardinalen in de meerderheid zijn op het conclaaf die het helemaal met hem eens zijn. Maar het ligt iets genuanceerder. Franciscus heeft kerkelijke ambtsdragers tot kardinalen gecreëerd, zoals dat in katholiek kerkelijk jargon heet, die het net als hij belangrijk vinden om iets te doen op wereldschaal tegen klimaatverandering. Maar op ethisch gebied hebben sommigen zich wat traditioneler opgesteld dan paus Franciscus. Het is dus de vraag waaraan deze kardinalen op het conclaaf voorrang geven.’
Heeft de geopolitiek invloed bij de keuze voor de volgende paus?
‘Er is van alles gaande in de wereld: Trump in de VS, Poetin in Rusland, oorlog in Oekraïne en het Midden-Oosten. Dat zal hoe dan ook een rol spelen, maar de vraag is wel hoe direct dat een rol speelt. Je zou denken dat deze tijd een paus nodig heeft die kan verbinden. Een paus die bijvoorbeeld de strijdende partijen in Rusland en Oekraïne kan samenbrengen. Het gevaar daarbij is wel dat als de paus heel duidelijk optreedt als een onafhankelijke bemiddelaar, hij het verwijt kan krijgen dat hij te weinig oog heeft voor rechtvaardigheid. Is het rechtvaardig dat een paus wil bemiddelen tussen Rusland en Oekraïne, als in dit geval Rusland heel duidelijk de agressor is? Daartegenover staat dat als een paus zich te nadrukkelijk uitspreekt voor één partij in een conflict, hij polariserend kan werken. Het lijkt mij voor kardinalen heel moeilijk om de afweging te maken: willen we een verbinder of willen we juist iemand die stelling neemt en met zijn vuist op tafel durft te slaan?’
Wat kan een paus betekenen op politiek gebied?
‘Naast dat hij het hoofd van de katholieke kerk is, is hij ook het hoofd van een soevereine staat. Hij is wereldlijk gezagsdrager van het Vaticaan, de Heilige Stoel. En die Heilige Stoel is ook vertegenwoordigd bij de Verenigde Naties. Daarbij is het Vaticaan op het diplomatieke vlak zeer actief, het heeft allerlei ingangen in de diplomatieke wereld die het in kan zetten.
Als hoofd van de katholieke kerk kan de paus ook katholieken wereldwijd aanspreken, dat zijn 1,3 miljard mensen. Wat hij zegt, lokt hoe dan ook een reactie uit. Dus een paus is ook altijd een zekere speler in het publieke debat wereldwijd. Hij kan invloed proberen uit te oefenen door een bepaalde uitspraak te doen of een encycliek (pauselijke brief, red.) uit te vaardigen. Invloed is altijd lastig te meten, maar politici nemen mee wat er in het publieke debat gebeurt.’
De paus kan ook op een wat indirectere manier invloed proberen uit te oefenen door zich op te werpen als iemand die moreel gezag heeft: iemand die boven andere partijen staat en die kan bemiddelen. Het probleem is wel dat het morele gezag van de katholieke kerk door alle misbruikschandalen is aangetast. Franciscus heeft dat deels kunnen omkeren. Maar de vraag is in hoeverre het wordt geaccepteerd als een paus zich nadrukkelijk opwerpt als iemand die moreel gezag heeft.'
Heeft moreel gezag nog wel waarde in de huidige tijd?
‘Daar zitten ook weer twee kanten aan. Aan de ene kant denk je dat een Trump of Poetin zich echt niets laat zeggen door een paus. Aan de andere kant kan de paus zichzelf als een lichtend moreel voorbeeld neerzetten en een contrastfiguur vormen tegenover bijvoorbeeld Trump en Poetin. Om zo te laten zien dat er op het wereldtoneel niet alleen maar machtswellustelingen actief zijn. Maar ook iemand die denkt vanuit moraliteit, solidariteit en gerechtigheid.’
Denkt u dat de nieuwe paus snel wordt gekozen?
‘Vaticaanwatchers die ervan overtuigd zijn dat er een paus zal komen die erg op Franciscus lijkt, denken dat het niet lang gaat duren. Anderen denken dat we de conservatieve invloeden in de katholieke kerk niet moeten onderschatten. En dat het conclaaf dan wel eens wat langer kan duren. Ik verwacht zelf niet dat het binnen een dag of twee beklonken is. Maar als historicus ben ik een heel slechte toekomstvoorspeller.'