De ‘just in time’-mentaliteit werkt niet als het oorlog wordt
Moderne oorlogsvoering kent geen grenzen. Dreigingen zijn steeds vaker digitaal. Promovendus Annelies van Vark stelt dat Scandinavië beter voorbereid is op gevaar. Zij pleit voor een sterkere rol van de krijgsmacht, herinvoering van de dienstplicht en paraatheid – óók bij burgers.
Wat is er mis met de Nederlandse aanpak?
‘Nederlanders organiseren alles zo efficiënt mogelijk: ‘just in time, just enough'. Dat werkt meestal prima, maar niet in crisistijd.
Stel dat het oorlog wordt tussen de NAVO en Rusland, waardoor een groot deel van onze krijgsmacht naar Oost-Europa moet. Militairen, voertuigen, wapens en ander materieel, moeten dan over de snelweg en het spoor richting het oosten. Voor burgers ligt alles dan plat, met alle gevolgen van dien. Neem de voedselvoorziening, ook die is zo efficiënt mogelijk geregeld: de lokale supermarkt wordt normaal gesproken een paar keer per dag bevoorraad. Kunnen vrachtwagens door afgesloten snelwegen niet meer leveren, dan hebben we een probleem.’
Je hebt naar samenlevingen in Finland, Zweden en Nederland gekeken. Wat kunnen wij van Scandinavië leren?
‘Wat Finland goed doet, is het aanleggen van voorraden. Zo hebben ze een graanvoorraad waarmee ze de hele bevolking zes tot negen maanden kunnen voeden. Ook zijn er schuilkelders voor iedereen.
Finnen en Zweden zien het als ieders verantwoordelijkheid om de samenleving weerbaar te maken; in hun ‘whole-of-society-benadering’ is dat een gedeelde taak van de overheid, bedrijven, maatschappelijke organisaties zoals het Rode Kruis én burgers.
Nederlanders zijn veel individualistischer. In Scandinavië zit het leveren van een bijdrage aan de samenleving sterker in het DNA. Dat is historisch verklaarbaar: sinds de Tweede Wereldoorlog voelen zij, en met name Finland, de dreiging van buurland Rusland.’
Hoeveel tijd hebben we voor een cultuurverandering?
‘De dreiging is groot. We weten niet of Rusland een NAVO-land aan gaat vallen, maar moeten daar wel op voorbereid zijn. En aanvallen in het grijze gebied tussen oorlog en vrede vinden al dagelijks plaats. Denk aan cyberaanvallen, of de drones die de afgelopen weken overal in Europa opdoken en mogelijk van de Russen zijn.
Het is niet realistisch om dan net zo ver te zijn als de Finnen, die tachtig jaar voorsprong hebben. Maar helemaal níets doen is het andere uiterste. Dat kunnen we ons niet veroorloven.
En dat is niet alleen vanwege militaire dreigingen. We moeten ook voorbereid zijn op andere crises zoals een grote stroomstoring of een overstroming. Door klimaatverandering zullen natuurrampen steeds vaker voorkomen. Als zo’n ramp langer dan een paar dagen duurt en een groot gebied treft, dan wordt het hier al snel een puinhoop. De overheid kan dat niet alleen oplossen; daar hebben we de inzet van de hele samenleving voor nodig.’
Waarom pleit je in jouw proefschrift voor een andere rol van de krijgsmacht in Nederland?
‘In Nederland geldt: de krijgsmacht verdedigt bij een dreiging van buitenaf, de politie waakt over binnenlandse veiligheid. Wordt er een raket op de haven van Rotterdam afgevuurd, dan is de krijgsmacht aan zet. Maar bij een grote cyberaanval ligt de verantwoordelijkheid bij de politie. Die scheiding werkt niet bij moderne oorlogvoering – ook cyberaanvallen kunnen de boel flink ontregelen. Dus: waar is het logisch om de krijgsmacht in te zetten? Bij voorkeur niet op straat om de openbare orde te handhaven, daar moet je terughoudend zijn, dat botst met onze cultuur. Maar dus wel in het digitale domein. En los van de taken mag de krijgsmacht in Nederland best meer zichtbaar zijn, zich meer uitspreken, meer ruimte krijgen om te oefenen.’
Zou herinvoering van de dienstplicht ons helpen zoals sommige politieke partijen voorstellen?
‘Ik ben een voorstander van de dienstplicht, die formeel nog bestaat maar nu is opgeschort (zie kadertekst). Wat mij betreft gaat het dan om een maatschappelijke dienstplicht, waarbij je niet alleen in de krijgsmacht kunt dienen, maar ook in andere sectoren zoals de zorg, de politie, of andere organisaties die een rol hebben in een crisis.
Uit mijn onderzoek blijkt dat de democratische rechtsstaat onder druk staat, mede als gevolg van de afnemende verbondenheid in de samenleving. Wat blijkt? De dienstplicht kan de sociale cohesie versterken en zo bijdragen aan stabiliteit. In Finland heeft de militaire dienstplicht (verplicht voor mannen, optioneel voor vrouwen) dat effect gehad: mensen kwamen buiten hun bubbel. Die saamhorigheid hoor je ook bij Nederlanders die vroeger de dienstplicht deden.
Zweden experimenteert, naast een beperkte militaire dienstplicht (ongeveer 10% van de generatie gaat in militaire dienst), met een maatschappelijke variant. Inspiratie daarvoor kwam uit Oekraïne, waar hulpdiensten zoals de brandweer, politie en elektriciteitsbedrijven overbelast raken door de oorlog. Herstel lukt daar vaak snel, maar dat vraagt wel voldoende opgeleide mensen. Zweden bereidt zich daar op voor.’
De dienstplicht geldt in Nederland nog steeds
Als politieke partijen het hebben over 'herinvoering van de dienstplicht', dan klopt dat eigenlijk niet. De dienstplicht bestaat namelijk nog voor mensen tussen de 17 en 45 jaar en is nooit afgeschaft. Wel is het zo dat de opkomstplicht is opgeschort en dat betekent dat Defensie nu geen mensen oproept om te dienen. Deze plicht kan gereactiveerd worden.
Van Vark zal haar proefschrift 'Separation and immersion: the changing role of the armed forces in Northwestern liberal democracies’ verdedigen op 17 oktober 2025 om 10:00 uur in het Academiegebouw. Je leest de lekensamenvatting van het proefschrift hier en volgt de livestream van de verdediging hier.