Onderzoekers in het oog van de politieke storm
Je kunt veel zeggen van de Nederlandse politiek, maar niet dat het saai is. Het na de verkiezingen van 2023 gevormde kabinet bleek weinig stabiel of homogeen. Dat dit kabinet niet de volle vier jaren volmaakte, mag niet verbazen. En dus staat er voor 29 oktober 2025 weer een Tweede Kamerverkiezing in de agenda. Enkele Leidse politicologen organiseren rondom deze verkiezingen hun eigen kiezersonderzoek, het zogenoemde Leidse Kiezersonderzoek of LeiKo 2025. Wat beogen zij met hun onderzoek, wat hopen zij te vinden?
Kiezersonderzoek
Joop van Holsteyn is emeritus hoogleraar Politiek Gedrag en Onderzoeksmethoden. Hij was eerder bijzonder hoogleraar Kiezersonderzoek. Maar zijn ervaring met kiezersonderzoek in Nederland gaat verder terug. ‘Tja, het wordt een beetje “opa, vertel nog eens van vroeger”. Maar inderdaad, ik kwam al in 1986 met dit soort onderzoek in aanraking. Als student-assistent van mijn mentor Galen Irwin mocht ik meewerken aan het Nationaal Kiezersonderzoek 1986. Dat NKO wordt al vanaf begin van de jaren zeventig tot op de dag van vandaag rondom Kamerverkiezingen georganiseerd. Dat onderzoek is ook het voorbeeld van het eigen, meer bescheiden LeiKo.’ Dat Leids Kiezersonderzoek werd in 2023 voor de eerste maal uitgevoerd. Met succes. Diverse medewerkers van het Instituut Politieke Wetenschap waren erbij betrokken, niet alleen bij de opzet maar ook daarna, bij de data-analyse en het werken aan publicaties. ‘Er wordt veel over team science gesproken en geschreven, maar wij dachten: laten we het maar gewoon gaan doen!’
LeiKo 2025
Na LeiKo 2023 is er nu LeiKo 2025. Weer met de inbreng van diverse politicologen, vooral zij met belangstelling voor Nederlandse politiek en verkiezingen. Financieel mogelijk gemaakt door het leegschrapen van kleine individuele geldpotjes en vooral een mooie bijdrage van het instituut zelf. Van Holsteyn: ‘We zijn eerst met de pet rondgegaan onder de betrokken collega’s. Dat leverde echter niet genoeg op. Het uitbesteden van de dataverzameling aan een professioneel bureau is nu eenmaal niet gratis. Maar gelukkig konden we met succes een beroep doen op het Instituutsbestuur. Dat had oog voor het belang van het onderzoek en de meerwaarde van de wijze waarop dit binnen het instituut in gezamenlijkheid werd georganiseerd.’
Het onderzoek rondom 29 oktober 2025 zal nieuwe, interessante data opleveren. Voor en na 29 oktober wordt aan dezelfde groep mensen een vragenlijst voorgelegd. Wat deze gegevens extra interessant maakt, is dat de groep zogeheten respondenten ook al in 2023 aan Leiko meedeed. ‘We hebben op deze manier te maken met een echt panelonderzoek, een herhaalde ondervraging van dezelfde mensen, over een wat langere periode. Dat biedt unieke mogelijkheden om op individueel niveau veranderingen, of juist het uitblijven ervan, in politieke opvattingen en gedragingen te bestuderen.’
Spijt en zo
Van Holsteyn hoopt op basis van Leiko een nieuw onderzoeksthema verder te exploreren, met zijn strijdmakker Irwin. Hij probeert te achterhalen hoe kiezers terugkijken op hun eigen kiesgedrag, en wat dat voor gevolgen heeft. ‘We weten dat sommige kiezers spijt krijgen van hun keuze. Om uiteenlopende redenen kunnen ze denken: “Ach, ik had eigenlijk beter partij B mijn stem kunnen geven, in plaats van partij A.” Spijt kan leiden tot een andere keuze op een volgend moment, dus in 2025 vergeleken met 2023. Kiezers kunnen echter ook een vergelijkbare maar iets andere emotie hebben: teleurstelling. Ze raken teleurgesteld in de partij van hun keuze. Dat hoeft niet tot een verandering van stemgedrag te leiden, maar misschien wel tot het niet meer gaan stemmen een volgende keer. Kiezers kunnen ook boos worden op de partij waarop men een stem had uitgebracht. Dat zou weleens tot gevolg kunnen hebben dat men bij volgende verkiezingen een radicalere keuze maakt dan bij de vorige gelegenheid. Kortom, het voorkomen en de gedragsmatige effecten van spijt, teleurstelling en boosheid, daar ben ik in geïnteresseerd. Met de gegevens van Leiko kan ik wetenschappelijk uit de voeten met die interesse.’
En de overige betrokken Leidse politicologen, wat willen zij zoal weten van de kiezer? En wat hebben zij geleerd op basis van LeiKo 2023, en welke nieuwe vragen zijn er opgekomen? Een kort rondje:
Tom Louwerse: oppositie belangrijk kenmerk van de democratie
'Oppositie is een belangrijk kenmerk van de democratie, want het zorgt ervoor dat wij iets te kiezen hebben. Maar oppositie voeren gaat niet alleen over tegenstemmen, maar ook over het verwezenlijken van de standpunten van je eigen partij. Daarvoor is samenwerking met regeringspartijen noodzakelijk. Bovendien moet je in het Nederlandse systeem voor de vorming van een toekomstige regering als oppositiepartij vaak samenwerken met één of meerdere huidige coalitiepartijen. In hoeverre slagen oppositiepartijen er in om een balans te vinden tussen het bekritiseren van de regering en het steunen van voorstellen waar ze het mee eens zijn?
In het Leids Kiezersonderzoek van 2023 vroegen Rick van Well en ik aan burgers of zij wisten hoe vaak oppositiepartijen steun geven aan wetsvoorstellen van de regering. We zagen dat burgers over het algemeen onderschatten hoe vaak dat gebeurt. Gemiddeld genomen hadden ze trouwens wel een redelijk beeld van welke oppositiepartijen vaker steun gaven aan de regering en welke dat minder vaak deden. Meer politiek geïnteresseerde respondenten zagen dat scherper. Van partijen die ideologisch ver af stonden van de regering, onderschatten respondenten vaak hoe vaak ze plannen van de regering steunden en daarom werd hun steun voor wetgeving minder goed ingeschat dan partijen die ideologisch op de regeringspartijen lijken. Dit onderzoek laat zien dat burgers in relatieve zin een aardig beeld hebben van het onderscheid in het parlementair stemgedrag van oppositie- en coalitiepartijen.'
Simon Otjes: de derde golf in LeiKo
'Veel kiezersonderzoek heeft twee golven: een voor de verkiezingen, een na de verkiezingen. Dat is voor veel vragen zinvol: zo kan je bijvoorbeeld zien wat de verkiezingscampagne heeft gedaan voor hoe kiezers naar de politiek kijken. Maar voor landen als Nederland is er eigenlijk een nog belangrijker moment dan de verkiezingen: de formatie. Die kan ook beïnvloeden hoe kiezers kijken naar de politiek. Hier wordt bepaald wie écht winnaar is en gaat regeren en wie als verliezer aan de kant blijft staan. Het geeft ook veel informatie aan kiezers over hoe partijen zich daadwerkelijk gedragen en hoe waardevol hun beloften zijn.
Daarom is een zogenoemde derde golf aan LeiKo toegevoegd: ondervraging na de formatie. Samen met David Willumsen (Universiteit van Innsbrück) bekijk ik nu hoe de Nederlandse formatie de mening van de kiezer over de politiek heeft veranderd. We kijken naar tal van aspecten: tevredenheid met de democratie, vertrouwen in de regering, politiek cynisme en waardering van het compromis. We vinden dat kiezers die partijen steunden die uiteindelijk in het kabinet gekomen zijn na de formatie - en niet meteen na de verkiezingen - positiever zijn gaan denken over de democratie, de regering en compromissen.
We laten zo zien dat de formatie een belangrijk moment is die bepaald hoe kiezers over de politiek denken, een moment of proces dat misschien nog wel belangrijker is dan de verkiezingen zelf!'
Tilko Swalve: de werking van de rechtsstaat
Tilko Swalve, sinds 2024 verbonden aan de Universiteit Leiden, wil weten wat Nederlanders vinden van de werking van de rechtsstaat in hun land. De afgelopen jaren is er een uitgebreide discussie gevoerd over de (gebroken) beloften van de rechtsstaat en over mogelijke ingrijpende hervormingen, waaronder grondwetswijzigingen en een mogelijk constitutioneel hof. Tegelijkertijd zijn rechtbanken en rechters onder druk komen te staan. Populistische partijen hebben herhaaldelijk gesuggereerd dat rechters en rechtbanken politiek bevooroordeeld zijn. Maar hoeveel vertrouwen hebben Nederlanders in rechters en de rechtsstaat? Wat vinden zij van de voorgestelde hervormingen? Het Leiko 2025 is een ideale gelegenheid om antwoorden op deze vragen te vinden.
Diana Davila-Gordillo: vertegenwoordiging van vrouwen
Diana Davila-Gordillo bestudeert de vertegenwoordiging van vrouwen in de politiek en is vooral geïnteresseerd in de belemmeringen waarmee vrouwen wereldwijd, ook in Nederland, worden geconfronteerd bij hun deelname aan de politiek. Ze is politicoloog aan de Universiteit Leiden, en in 2024 is ze begonnen als universitair docent.
Met het LeiKo wil Diana onderzoeken wat de keuzes van kiezers beïnvloedt. Is het feit dat de kandidaat een vrouw is iets waar kiezers belang aan hechten? Daarnaast wil ze onderzoeken hoe Nederlandse kiezers denken over het verlagen van de barrières voor de deelname van vrouwen aan de politiek, zoals de invoering van kiesquota, dat wil zeggen een wet die voorschrijft dat vrouwen op de kieslijsten moeten worden geplaatst en dan wel op verkiesbare plaatsen, en ook hun mening over andere initiatieven, zoals de campagne STEM OP EEN VROUW.
Sarah de Lange: het succes van radicaal-rechtse partijen
Sarah de Lange is geen nieuweling in Leiden: ze heeft er gestudeerd. Maar pas sinds kort is zij terug bij haar alma mater, als hoogleraar Nederlandse Politiek. Omdat zij in die nieuwe functie pas per half oktober aan de slag is gegaan, was zij niet eerder betrokken bij Leiko. Uiteraard is ze wel hevig geïnteresseerd in de politieke en electorale ontwikkelingen in Nederland. Ze kijkt dan ook met belangstelling uit naar de resultaten van het meest recente Leidse kiezersonderzoek
Aangezien ze in het verleden veel onderzoek gedaan heeft naar het succes van radicaal-rechtse partijen is ze vooral benieuwd wat het Leiko kan vertellen over de manier waarop het electoraat van deze partijfamilie zich ontwikkelt. In het verleden had het electoraat van dergelijke partijen een duidelijk sociaal-demografisch profiel, bijvoorbeeld door de ondervertegenwoordiging van theoretisch opgeleiden en de oververtegenwoordiging van mannen. De sterke groei van het radicaal rechtse blok in 2023 en eventueel in 2025 heeft er mogelijk voor gezorgd dat deze partijen meer een dwarsdoorsnede van het electoraat zijn gaan vertegenwoordigen. Daarnaast is het belangrijk meer inzicht te krijgen in welke PVV-kiezers uit 2023 de partij trouw blijven, en welke kiezers vertrekken naar een andere (radicaal rechtse) partij of misschien thuisblijven, en waarom precies zij deze keuze maken.
De kiezer begrijpen
De Nederlandse kiezer is in beweging, meer dan ooit. Wat die kiezer beweegt, en wat die kiezer drijft bij het rood inkleuren van dat ene vakje op het stembiljet, dat is echter verre van evident. Het ontraadselen van de betekenis van verkiezingen en het verklaren van kiesgedrag was nooit eenvoudig Maar tegenwoordig allicht nog lastiger te doorgronden dan in een verder verleden. Wie weet kunnen de Leidse politicologen met behulp van hun Leidse Kiezersonderzoek enig inzicht verschaffen in de aard van de Nederlandse kiezer, de achtergrond van het kiesgedrag, en de betekenis en implicaties van een verkiezingsuitslag. Zodat we iets beter te weten komen wat er allemaal is gebeurd op dat rumoerige feest van de democratie. Want een feest, dat is en blijft een Tweede Kamerverkiezing hoe dan ook!