Taal in oorlog: de veranderende positie van Russisch in Oekraïne
De impact van oorlog reikt verder dan verwoeste gebouwen en verscheurde families. In het tweetalige Oekraïne is de aanhoudende oorlog met Rusland een belangrijke drijfveer om steeds meer de Russische taal achterwege te laten. Wat betekent dit voor de positie van het Russisch in Oekraïne?
De Russische taal speelt een belangrijke rol in de geschiedenis van Oekraïne. Tot aan de val van de Sovjet-Unie was het de officiële taal van het land. Zo kregen kinderen les in het Russisch en werden alle overheidszaken in die taal afgehandeld. Het Oekraïens werd in meer of mindere mate door de overheid onderdrukt. Zelfs nadat het land in 1991 de onafhankelijkheid uitriep en het Oekraïens de enige officiële taal was, bleef het Russisch in meerdere gebieden het meest gesproken. Dit was bijvoorbeeld het geval in de Donbas in het oosten, maar ook in grote steden als Kiev. De twee talen bestonden zonder problemen naast én door elkaar heen. Een groot deel van de bevolking beheerste namelijk beide talen.
Omslagpunt
Het omslagpunt kwam in 2014. In dat jaar annexeerde Rusland de Krim en installeerde het land pro-Russische separatisten in het Russischtalige oosten van Oekraïne. Tegelijkertijd verspreidde Rusland ook agressieve anti-Oekraïense propaganda onder de Russischtalige bevolking. Dit wakkerde angst aan bij de Oekraïners. ‘Kijk bijvoorbeeld naar Belarus. Het land staat onder een totale Russische invloedssfeer en daar is het Wit-Russisch min of meer helemaal verdwenen. Alleen het Russisch is nog overgebleven,’ licht hoogleraar Egbert Fortuin toe. ‘Maar taal speelt een cruciale rol bij het idee van nationale identiteit.’
Om dat rampscenario te voorkomen, besloot de Oekraïense overheid om de positie van de Oekraïense taal en cultuur te verstevigen. ‘Door onder andere taalwetten aan te nemen wilde de overheid de cohesie binnen het land vergroten,’ vertelt Fortuin. Zo veranderde de verplichte taal in het basisonderwijs naar Oekraïens en mochten radiostations maar een beperkt aantal platen in het Russisch draaien. ‘Hierdoor werd de status van het Oekraïens verstevigd, maar dat ging ten koste van het Russisch.’
Symbolische waarden
Tien jaar later ligt de positie van het Russisch door de grootschalige invasie wederom onder een vergrootglas. Hoewel Russischtalige Oekraïners zich net zo verbonden voelen met hun land als andere Oekraïners lijken steeds meer mensen ervoor te kiezen om volledig te switchen naar het Oekraïens. ‘Die verandering laat zien welke symbolische waarden Oekraïners hechten aan het spreken van de ene of de andere taal,’ zegt Fortuin. ‘Dat is niet verrassend, want Rusland heeft vaak de Oekraïense identiteit ontkend. Dat geeft voor Oekraïners extra reden om de Oekraïense identiteit sterk te benadrukken, bijvoorbeeld dus door het verkiezen van het Oekraïens boven het Russisch.’
Dat is jammer, aldus Fortuin. ‘De diversiteit aan talen binnen Oekraïne lijkt mij een rijkdom waar je blij mee moet zijn.’ Tegelijkertijd heeft hij begrip voor de positie waarin de Oekraïners zich momenteel bevinden. ‘Het is verschrikkelijk dat mensen zoals Poetin zoiets als taal misbruiken voor politieke doeleinden. Russisch is niet alleen de taal van Poetin. Het is ook de taal van Oekraïners en van mensen die verzet plegen binnen en buiten Rusland. Het is ook de taal van poëzie en literatuur van Russische schrijvers en dichters in ballingschap zoals Maxim Osipov, die gastdocent is bij de Leidse opleiding. De oorlog is verschrikkelijk, maar zeker nu is het belangrijk om alle aspecten van de interessante en rijke geschiedenis van het Russisch én het Oekraïens te onderzoeken.’