Patiënten bij de plastisch chirurg: ‘Ik wil op mijn selfie lijken.’
Beeld heeft een enorme overredingskracht. ‘Een foto zegt meer dan duizend woorden.’ Alleen kan beeld tegenwoordig zeer eenvoudig gemanipuleerd worden. Met alle gevolgen van dien. ‘Misschien is het tijd voor een herwaardering van beeld,’ zegt Elize de Mul, die een proefschrift schreef over ‘digitale dubbelgangers’.
Beeld als waarheidsmedium
Mensen weten dat foto’s en filmpjes bewerkt kunnen worden. Zij beseffen ook dat de bewerkingen telkens beter worden, waardoor aanpassingen lang niet altijd met het blote oog te zien zijn. Maar tóch blijft beeld overtuigen. De Mul, filosofe en tevens media- en cultuurwetenschapper: ‘De heersende opvatting is dat beeld nog steeds het ‘waarheidsmedium’ is; foto’s zijn gevoelsmatig bewijs dat iets echt heeft plaatsgevonden.’ Veelzeggend is in die context de beeldspraak ‘een foto zegt meer dan duizend woorden’ of, de moderne variant: ‘Pics or it didn’t happen’.
'Pics or it didn't happen.'
Digitale dubbelgangers
De menselijke obsessie met beeld is niet nieuw, maar de impact van beeld op de realiteit is groter dan ooit. De Mul plaatst vraagtekens bij de wenselijkheid van bepaalde technologische ontwikkelingen. Ze onderzocht hoe visuele, digitale media de menselijke identiteit vormen en bestudeerde specifiek de digitale media, waarmee digitale dubbelgangers kunnen worden gemaakt: selfies, memes en deepfakes. De Mul richtte zich daarbij op het ‘unheimliche’ gevoel dat digitale dubbelgangers kunnen oproepen.
De Mul geeft de selfie als voorbeeld: ‘Vroeger gingen mensen naar de plastisch chirurg met een foto van een bekend persoon, in de wens om er zo uit te zien. Tegenwoordig willen patiënten vooral op zichzélf lijken. Jongeren laten aan de arts een selfie met een filter eroverheen zien en vragen: ‘Kunt u deze ingreep doen, zodat ik op mijn selfie lijk?’.‘De dubbelganger’ neemt dan dus daadwerkelijk de positie in van ‘het origineel’. Zo’n versmelting van fantasie en realiteit is een typisch kenmerk van het unheimliche.’
Deepfake pornografie
De ene digitale dubbelganger is de andere niet. Er zijn er ook die tegen de wens van de afgebeelde persoon in worden gemaakt. Weliswaar is het gebruiken van andermans afbeelding in een andere setting verre van nieuw, met Photoshop kon dat allang, maar met de komst van de deepfake, is wel een nieuw tijdperk aangebroken. Iedereen die foto’s en video’s van zichzelf online plaatst, kan daardoor het slachtoffer worden van digitale manipulatie door anderen. Niets voor niets noemt De Mul de deepfake een ‘gamechanger’; de potentiële schade die deze digitale dubbelgangers kunnen aanrichten, is ongeëvenaard.
De Mul: 'De deepfake is een 'gamechanger'.
Deepfakes worden overwegend gebruikt voor deepfake pornografie, de praktijk waarbij kwaadwillenden het gezicht van iemand knippen en plakken – in de meest geavanceerde vorm, inclusief mimiek – op het lichaam van een pornoactrice in een al bestaand filmpje. De pornovideo die zo ontstaat, is nep, maar het beeld lijkt echt – en slachtoffers ervaren dat ook zo. De Mul: ‘Hoewel slachtoffers beseffen dat zij het niet zijn, is de overredingskracht van het beeld zo groot, dat zij bij zien van die beelden het toch aan den lijve ervaren. De beelden zijn voor hen zo heftig en pijnlijk, dat de overwegend vrouwelijke slachtoffers het ervaren alsof ze aangerand of verkracht zijn. Zo sterk is dat beeld.’
Smart mirror
De Mul wil de deepfake, en andere visuele digitale media, niet direct afserveren; ze signaleert ook positieve toepassingen. ‘Onderzoek wijst uit dat het een doeltreffende methode is om mensen hun toekomstige zelf te laten ontmoeten. Neem bijvoorbeeld een smart mirror, die in staat is om je een toekomstbeeld voor te schotelen. Stel, je bent een verstokt roker en je hebt al van alles geprobeerd om te stoppen met roken en het lukt maar niet. Wat nou als een dokter je voor een smart mirror zou zetten, waardoor je je rokende zelf over dertig jaar kunt ontmoeten? Dat kan confronterend zijn. Misschien kunnen je ook wel een versie ontmoeten, die het wel is gelukt om te stoppen met roken, hoe zou die toekomst er dan uitzien? De techniek achter zo’n digitale dubbelganger kan heel doeltreffend zijn, ook bijvoorbeeld voor rouwverwerking. Denk aan een ouder van wie het kind is overleden en die kans krijgt om daarmee te spreken. De overredingskracht van het beeld is groot en juist om die reden snijdt het mes aan twee kanten.’
De Mul zal haar proefschrift ‘Digitale dubbelgangers. Identiteit in de verbeeldcultuur’ verdedigen op 5 september 2023 om 16:15 uur in het Academiegebouw.
Wet Seksuele Misdrijven
Het afgelopen jaar is, mede naar aanleiding van de documentaire ‘Welmoed en de sexfakes’, veel aandacht geweest voor de gevolgen van deepfake pornografie. Zo heeft de demissionaire Tweede Kamer recent de Wet Seksuele Misdrijven aangenomen. In de wet is bepaald dat het zonder toestemming van de afgebeelde persoon openbaar maken van seksueel beeldmateriaal, waaronder ook deepfake beeldmateriaal valt, niet alleen strafbaar is (dat was het al), maar ook een seksueel misdrijf is. Met die aanpassing heeft de wetgever de ernst van de schending op de inbreuk op iemands seksuele en geestelijke integriteit willen benadrukken. Het wetsvoorstel ligt nu bij Eerste Kamer.
Meer leren? Volg op 22 september 2023 de cursus 'Actualiteiten Wet Seksuele Misdrijven' van de Leiden Law Academy.
Tekst: Helena Lysaght.
Foto bovenaan het artikel: Ben Weber via Unsplash.