‘Oudste zonen maakten de dienst uit in het oude Egypte’
Decennia werd gedacht dat het familiesysteem van de oude Egyptenaren sterk op het onze leek. Volgens promovenda Steffie van Gompel ligt dat net iets anders. ‘Het was in Egyptische gezinnen vaak de oudste zoon tegen de rest van de kinderen.’
‘Werd er in het oude Egypte door vermogende mensen getrouwd, dan konden zij er, in bepaalde periodes, voor kiezen om een huwelijkscontract op te stellen.’ Daarin werd onder meer beschreven wie welke financiële middelen meenam in het huwelijk en wie het geld kreeg bij een scheiding. ‘Op basis van die contracten wordt vaak gezegd dat Egyptische vrouwen een hogere status hadden dan vrouwen in andere samenlevingen uit die tijd’, vertelt Van Gompel. ‘In tegenstelling tot vrouwen in het oude Griekenland mochten zij tenslotte hun eigen bezit hebben. Daardoor zie je dat vrouwen uit het oude Egypte in de popcultuur regelmatig worden afgeschilderd als vooruitstrevend en feministisch.’
Familiesysteem analyseren
Het enkele feit dat Egyptische vrouwen bezit mochten hebben, maakt ze echter niet meteen tot onafhankelijke feministen. ‘Om echt te kunnen zeggen wat de status van Egyptische vrouwen was, moet je kijken naar het hele familiesysteem’, betoogt Van Gompel. ‘Het gaat dan niet alleen om wie met wie trouwt, maar ook om wie er erft en hoe huishoudens gesticht worden.’ Allemaal zaken die beschreven worden in de huwelijkscontracten.
‘Ik heb die teksten op klassiek Egyptologische wijze geanalyseerd door ze te vertalen en zo precies mogelijk te bepalen wat er staat’, vertelt Van Gompel. ‘Vervolgens heb ik die resultaten gecombineerd met historische demografie, waarin allerlei familietypen beschreven staan die ooit ergens hebben bestaan.’
Stamsysteem
Het leidde tot verrassende inzichten. Van Gompel: ‘Tot nu werd ervan uitgegaan dat het Egyptische familiesysteem sterk op het onze leek. Een man en een vrouw stichten een huishouden, dat ophoudt zodra de kinderen volwassen zijn en hun eigen huishouden stichten. Op basis van die huwelijkscontracten kun je concluderen dat het anders werkt. Ik beargumenteer dat de Egyptenaren een stamfamiliesysteem hadden. Daarbij verlaten de meeste volwassen kinderen nog steeds het huishouden, maar één, bij voorkeur de oudste zoon, wordt uitgekozen om eraan verbonden te blijven. Dit kind woont met partner bij de ouders in en zet daar het huishouden voort, waardoor er dus in elk geval tijdelijk drie generaties bij elkaar wonen.’
Oudste zonen aan de top
Dat betekent dat er veel macht komt te liggen bij de Egyptische ‘oudste zonen’. ‘Ik zeg weleens dat Egypte letterlijk een patriarchaat was’, zegt Van Gompel. ‘Alle macht lag bij een groep senior mannen, die niet alleen lang zeggenschap hadden over hun dochters, maar ook over hun zonen. Zij bepaalden bijvoorbeeld met wie hun kinderen mochten trouwen en hielden zeggenschap over de bezittingen, ook nadat er een huwelijk was gesloten. Het ging immers om familiebezit.’
Doordat één kind de verantwoordelijkheid voor het gehele huishouden overneemt, ontstond er een tweedeling in het huishouden die gunstig kan uitpakken voor vrouwen, stelt Van Gompel. ‘Het was in Egypte vaak de oudste zoon versus alle andere kinderen, niet zozeer zoons versus dochters. Dat zorgt ervoor dat het anti-vrouwsentiment minder ruimte kreeg om zich te ontwikkelen. Bovendien konden ook dochters worden gekozen om de familie voort te zetten. Als er geen oudste zoon was, kozen families vaak liever daarvoor dan dat ze bijvoorbeeld een neef aanwezen als erfgenaam.’
Vrouwen hadden dus wel degelijk bewegingsruimte en zeggenschap in het oude Egypte. Maar feministische iconen? Van Gompel: ‘Ik vrees dat ik dat heilige huisje heb omgeschopt.’