Recht zoeken is ook democratie
Steeds vaker proberen burgers via de rechter een vervolgingsbeslissing van het Openbaar Ministerie aan te vechten, ook in maatschappelijk gevoelige zaken. Toch worden zij in die rol niet altijd serieus genomen als democratisch betrokken burgers. Ten onrechte, stelt Sophie Koning.
Zaak tegen Wilders
'De demografische samenstelling van de bevolking is het grootste probleem van Nederland. Ik heb het over wat er naar Nederland komt en wat zich hier voortplant. (…) Moslims zullen van de grote steden naar het platteland trekken. We moeten de tsunami van de islamisering stoppen.'
In 2006 leidt deze uitspraak van politicus Geert Wilders in een interview met de Volkskrant tot veel ophef. Tientallen mensen doen aangifte tegen de politicus voor groepsbelediging, haatzaaien en aanzetten tot discriminatie. Ondanks de maatschappelijke verontwaardiging, besluit het Openbaar Ministerie (OM) Wilders niet te vervolgen, tot onvrede van een groep burgers. Zij laten het er niet bij zitten en stappen naar de rechter.
Niets ‘gekwetste gevoelens’
De media, politiek én het OM zetten de mensen die vonden dat Geert Wilders te ver was gegaan, weg als emotionele slachtoffers. Maar volgens onderzoeker Sophie is dat beeld niet juist. ‘Het OM zei: ‘Wij begrijpen de gevoelens van moslims, maar wij bekijken deze zaak door een juridische bril.' Koning, recent gepromoveerd op artikel 12-procedures, sprak echter met de betrokken burgers en ontdekte dat hen helemaal niet ging om hun gevoelens. ‘Wat hen bezighield, was de rechtstaat. Zij vonden het belangrijk dat Nederland een samenleving blijft waarin iedereen er mag zijn en niemand wordt ontmenselijkt.’ Kortom, deze mensen zagen zichzelf niet als slachtoffer, maar als hoeders van de samenleving.
Wat is een artikel 12 Sv-procedure?
Het OM beslist of iemand wordt vervolgd. Dit gebeurt alleen als een zaak juridisch haalbaar is en vervolging in het algemeen belang is.
Als het OM besluit om iemand niet te vervolgen, dan kunnen belanghebbenden daartegen bezwaar maken. In een zogenoemde artikel 12-procedure kunnen zij de rechter vragen om die beslissing te heroverwegen. Als de rechter oordeelt dat het OM wel had moeten vervolgen, dan is het OM verplicht om alsnog een strafzaak te beginnen.
In bekende artikel 12-procedures ging het om de niet-vervolging van:
- politicus Geert Wilders vanwege controversiële uitspraken (zie hoofdtekst);
- politieagenten die betrokken waren bij de fatale arrestatie van Mitch Henriquez;
- Rabobank-medewerkers vanwege fraude met Libor en Euribor-rentetarieven.
Ook rechters nemen burgers niet altijd serieus
Koning sprak niet alleen met burgers, maar ook met rechters die beslissingen nemen in artikel 12-procedures. Ze ontdekte dat deze rechters burgers ook niet altijd serieus namen. Een voorbeeld zag ze in de Liborzaak, waarin het ging om de niet-vervolging van de Rabobank wegens rentefraude. Het OM vond vervolging niet in het algemeen belang en schikte met de bank. Sommige burgers vonden vervolging wél in het algemeen belang en startten een artikel 12-procedure. ‘Toen ik rechters vroeg hoe zij omgingen met zulke zaken, waarbij burgers een alternatieve versie van het algemeen belang presenteren, wuifde een rechter dat weg met de opmerking: ‘Algemeen belang, ja, dat zeggen ze allemaal’.’
Voelsprieten
Het OM moet goed aanvoelen wat er speelt in de samenleving. Steeds vaker gebruiken burgers artikel 12-procedures bij zaken die maatschappelijk gevoelig liggen. Hiermee laten ze aan de rechter weten dat ze vinden dat het OM onvoldoende rekening houdt met de belangen van de samenleving.
Volgens Koning is dit een goede ontwikkeling. Het stelt burgers in staat om van hun democratische rechten gebruik te maken en scherp te zijn op het OM. ‘We hebben kritische burgers nodig om het OM te controleren’, zegt ze.
'In maatschappelijk gevoelige zaken kúnnen rechters niet neutraal zijn'
Daarnaast vindt Koning het positief dat uiteindelijk de rechter beslist of het OM tot vervolging moet overgaan. Volgens haar speelt de rechter een belangrijke rol binnen de democratie, vooral in maatschappelijk gevoelige zaken. In tijden van maatschappelijke verdeeldheid hebben rechters een actieve rol in het bewaken van juridische normen die ons tegelijkertijd als samenleving definiëren. ‘Rechters kúnnen in maatschappelijk gevoelige zaken zoals de Wilderszaak niet altijd neutraal zijn, want wat is het algemeen belang in een verdeelde samenleving? Daar zegt de wet niets over. Rechters zullen die keuze moeten maken.’
Wat we ermee opschieten
De rechter oordeelde dat Geert Wilders’ uitspraken in de Volkskrant beledigend waren voor moslims en verplichtte het OM tot vervolging. Hoewel de strafprocedure volgde, vroeg het OM uiteindelijk om vrijspraak.
'Toch was deze procedure goed voor de democratie,' stelt Koning, 'omdat er aan de hand van strafrechtelijke normen als groepsbelediging, haatzaaien en discriminatie, en een discussie is ontstaan over wie wij zijn en willen zijn als samenleving.'
Koning wilde graag met het OM spreken over hun strategie in dit soort maatschappelijk gevoelige zaken, maar kreeg geen gehoor. Ze vermoedt dat het OM vervolging bij gevoelige zaken vermijdt door te stellen dat een zaak juridisch niet haalbaar is, ook als dat betwist wordt. Dit gebeurde ook in de Wilderszaak. Het OM stelde dat vervolging niet haalbaar was, terwijl juristen daar een serieuze discussie over voerden. ‘Dit standpunt is veiliger dan toegeven dat een zaak weliswaar juridisch haalbaar is, maar niet in het algemeen belang. Als het OM dat zou zeggen, kan het het verwijt krijgen dat het een politieke beslissing neemt.’
Koning hoopt dat het OM meer duidelijkheid kan geven over hoe het zulke beslissingen neemt.
Sophie Koning promoveerde op 6 juni 2025 op het proefschrift 'De ventielfunctie van de artikel 12 Sv-procedure. Klachten tegen niet-vervolging in maatschappelijk gevoelige kwesties'.